Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej

https://doi.org/10.51733/opm.2023.16

Raport w punktach

1) Pomimo coraz trudniejszej sytuacji gospodarczej, związanej przede wszystkim z wybuchem wojny w Ukrainie, większość samorządów podtrzymała decyzję o organizacji budżetów obywatelskich. W 2022 r. BO przeprowadzono w 43,5% miast powyżej 5 tys. mieszkańców – to o 1 punkt procentowy więcej niż rok wcześniej. Na realizację projektów wybranych przez mieszkańców miasta zarezerwowały w sumie 630,5 mln zł.
2) Między 2021 a 2022 r. z organizacji budżetu obywatelskiego zrezygnowały zaledwie 22 miasta, w tym 6 z 66 miast na prawach powiatu, które od końca 2018 r. miały obowiązek corocznego przeprowadzania BO (Bielsko-Biała, Dąbrowa Górnicza, Krosno, Olsztyn, Piotrków Trybunalski i Zielona Góra).
3) W większości pozostałych miast BO organizuje się co roku, co należy uznać za dobrą praktykę. Zgodnie ze Standardami budżetów obywatelskich uzgodnionymi przez osoby zajmujące się partycypacją obywatelską tylko cykliczne i długoterminowe działania mogą przełożyć się na rozwój aktywności obywatelskiej oraz budowanie wzajemnego zaufania pomiędzy mieszkańcami a władzami lokalnymi.
4) Finansowanie BO jest stabilne. Pomiędzy 2021 a 2022 r. tylko w 4% ośrodków zmniejszono kwotę, o której przeznaczeniu decydowali mieszkańcy. W 68% miast wysokość BO się nie zmieniła, a w 28% miast wzrosła – choć wzrost ten zazwyczaj był niższy niż notowany poziom inflacji.
5) Większą zmiennością cechuje się poziom aktywności mieszkańców mierzony liczbą złożonych projektów oraz osób biorących udział w głosowaniach. Zwiększyła się ona w 28,4% ośrodków, spadła w 40,5% miast, a w pozostałych 30,9% pozostała bez większych zmian. Średnia frekwencja w głosowaniach utrzymała się na podobnym poziomie co rok wcześniej i wyniosła ok. 11%.
6) Projekty wybrane przez mieszkańców do realizacji – podobnie jak w poprzednich latach – koncentrowały się na zadaniach infrastrukturalnych, zaplanowanych przede wszystkim na terenach zieleni i rekreacji, w pasach dróg oraz na działkach administrowanych przez placówki oświatowe.
7) W 2022 r. wzrósł odsetek projektów „miękkich” w ramach BO. Co czwarte wybrane do realizacji zadanie zakładało organizację wydarzeń i zajęć. Popularność tego typu projektów została chwilowo zahamowana w latach 2020 – 2021 przez wybuch pandemii COVID-19, jednak po zniesieniu ograniczeń w życiu społecznym wróciły one do łask.
8) Pomimo zauważalnego przywiązania do budżetu obywatelskiego – zarówno władz lokalnych, jak i mieszkańców – dużym wyzwaniem dla tego mechanizmu w najbliższych latach będzie pogarszająca się sytuacja gospodarcza. Samorządy niechętnie rezygnują z przeprowadzenia BO, a jeśli to robią, to z powodu obaw o stabilność lokalnych finansów.

Literatura

Augustyniak M., Marchaj R., 2021, Art. 5(a) Konsultacje z mieszkańcami; budżet obywatelski, [w:] B. Dolnicki (red.), Ustawa o samorządzie gminnym. Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa. Dostępne na: https://sip.lex.pl [data dostępu: 24.03.2023].
Fundacja Stocznia, 2015, Standardy procesów budżetu partycypacyjnego w Polsce, Warszawa.
Goś-Wójcicka K., Adamska M., Sobik P., 2019, Zeszyt metodologiczny. Współdziałanie jednostek samorządu terytorialnego z mieszkańcami, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa – Wrocław.
Kębłowski W., 2013, Budżet obywatelski. Krótka instrukcja obsługi, Instytut Obywatelski, Warszawa.
Komunikat Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 13 stycznia 2023 r. w sprawie średniorocznego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem w 2022 r. Dostępne na: https//stat.gov.pl [data dostępu: 28.03.2023].
Martela B., Janik L., Bubak G., 2022, Barometr budżetu obywatelskiego. Edycja 2021, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa – Kraków.
Martela B., Bubak G., Janik L., 2022, Mieszkańcy decydują o wydatkach publicznych. Budżety obywatelskie i fundusze sołeckie w gminach członkowskich w GZM w latach 2015 – 2020, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa – Kraków.
Mencwel J., 2020, Betonoza. Jak się niszczy polskie miasta, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.
Misiejko A., 2020, Budżet obywatelski w praktyce samorządów. Dobre praktyki w samorządzie terytorialnym, Wolters Kluwer, Warszawa.
Najwyższa Izba Kontroli, 2019, Funkcjonowanie budżetów partycypacyjnych (obywatelskich), informacja o wynikach kontroli. Dostępne na: https://www.nik.gov.pl [data dostępu: 24.03.2023].
Nowa propozycja zmian w przepisach o budżecie obywatelskim, 2020. Dostępne na:  https://partycypacjaobywatelska.pl [data dostępu: 30.03.2023].
Wierzbica A., 2020, Art. 91. Przyznanie miastom praw powiatu, [w:] B. Dolnicki (red.), Ustawa o samorządzie powiatowym.
Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa. Dostępne na: https://sip.lex.pl [data dostęp: 09.03.2023].

Krajowe akty prawne

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 1990 r. nr 16 poz. 95).
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2022 r. poz. 2647 ze zm.).
Ustawy z dnia 11 stycznia 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie
wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych (Dz. U. z 2018 r. poz. 130).
Ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium
tego państwa (Dz. U. z 2023 r. poz. 103 ze zm.).
Ustawa z dnia 28 kwietnia 2022 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2022 r. poz. 1005).
Rozstrzygnięcia nadzorcze i wyroki sądu
Rozstrzygnięcie nadzorcze nr NK-II.4131.46.2020.EC Wojewody Podlaskiego z dnia 27 marca 2020 r.
Rozstrzygnięcie nadzorcze nr NPII.4131.1.402.2021 Wojewody Śląskiego z dnia 28 kwietnia 2021 r.
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 lutego 2021 r., III OSK 3534/21.