https://doi.org/10.51733/opm.2024.01

Autorzy: A. Sobala-Gwosdz, K. Janas, W. Jarczewski, Piotr Czakon

Najważniejsze wyniki badania

• Na samym szczycie hierarchii uwzględniającej obszary funkcjonalne miast znajduje się Warszawa —
ośrodek I rzędu, stanowiący jedyną ogólnokrajową metropolię. Mimo znacznego dystansu w poziomie
rozwoju między stolicą a miastami drugiego rzędu, te ostatnie zasługują na miano metropolii ponadregionalnych. W Polsce jest ich aż siedem (nie licząc Warszawy), są to metropolie: krakowska, wrocławska, poznańska, trójmiejska, łódzka, szczecińska i katowicka (GZM+). Analiza uwzględniająca obszar metropolitalny uwypukliła słabość funkcji metropolitalnych Szczecina, podkreślając rangę tego typu funkcji w konurbacji katowickiej i trójmiejskiej.
• Rząd III hierarchii osadniczej obejmuje aglomeracje o znaczeniu regionalnym, w tym wszystkie ośrodki wojewódzkie, oraz pięć dużych aglomeracji, które, mimo braku statusu miasta wojewódzkiego, odgrywają istotną rolę. Aż trzy z nich są zlokalizowane w województwie śląskim: Bielsko-Biała, aglomeracja rybnicka i Częstochowa. Pozostałe dwie to Radom i Koszalin. Analiza na poziomie obszaru funkcjonalnego wskazuje na słabość zaplecza Gorzowa Wielkopolskiego, natomiast uwidacznia znaczącą pozycję Bielska-Białej.
• Rząd IV hierarchii tworzą miasta subregionalne. Ten poziom wydaje się szczególnie istotny dla systemu osadniczego w Polsce, gdyż jest ogniwem kluczowym dla utrzymania policentrycznej sieci osadniczej kraju. Każdy z 40 ośrodków IV rzędu skupia wiele funkcji centralnych, których jakość i dostępność w znacznej mierze decyduje o poziomie życia mieszkańców zarówno tych miast, jak i obsługiwanych przez nie obszarów podmiejskich i wiejskich.
• Uzupełnieniem sieci są miasta ponadlokalne silne (rząd V), natomiast dwa najniższe poziomy hierarchii (VI — ośrodki ponadlokalne i VII — ośrodki lokalne) nie posiadają istotniejszych funkcji centralnych, stąd też nie odróżniają się w sposób zasadniczy od innych miejscowości gminnych o zasięgu lokalnym.

Literatura

Agenda Terytorialna 2030. Przyszłość dla wszystkich obszarów, 2020. Dostępne na: https://territorialagenda.eu/pl/ [data dostępu: 11.04.2024].
Boudevill J.R., 1966, Problems of regional economic planning, Edinburgh University Press, Edynburg.
Braudel F., 1992, Struktury codzienności. Możliwe i niemożliwe (Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wiek, 1), Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Brezzi M., Veneri P., 2014, Assessing polycentric urban systems in the OECD: Country, Regional and Metropolitan Perspectives, European Planning Studies, 23(6), 1128-1145. https://doi.org/10.1080/09654313.2014.905005
Cheshire P.C., Nathan M., Overman H.G., 2014, Urban economics and urban policy. Challenging conventional policy wisdom, Edward Elgar, Cheltenham-Northampton.
Chmielewski J., Dziewoński K., Malisz B., 1947, Studium planu krajowego I, Główny Urząd Planowania Przestrzennego, Warszawa.
Christaller W., 1933, Die zentralen Orte in Süddeutschland: Eine ökonomischgeographische Untersuchung über die Gesetzmässigkeit der Verbreitung und Entckwiklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen, Gustav Fischer Verlag, Jena.
Christaller W., 1966, Central place theory in Southern Germany, Prentice Hall, Nowy Jork.
Christian D., 2011, Maps of time: An introduction to Big History, University of California Press, Oakland.
Churski P., Adamiak C., Szyda B., Dubownik A., Pietrzykowski M., Śleszyński P., 2023, Nowa delimitacja miejskich obszarów funkcjonalnych w Polsce i jej zastosowanie w praktyce zintegrowanego podejścia terytorialnego (place based approach), Przegląd Geograficzny, 95(1), 29-55.
https://doi.org/10.7163/PrzG.2023.1.2
Domański B., Gwosdz K., 2010, Multiplier effects in local and regional development, Quaestiones Geographicae, 29(2), 27-38.
https://doi.org/10.2478/v10117-010-0012-7
Dziewoński K., 1971, Baza ekonomiczna i struktura funkcjonalna miast. Studium rozwoju pojęć, metod i ich zastosowań, Prace Geograficzne, 87, 9-112. Dostępne na: https://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=15320 [data dostępu: 11.04.2024].
ESPON 1.1.1, Potentials for polycentric development in Europe, 2005, NORDREGIO, Sztokholm.
Dostępne na: https://www.espon.eu/sites/default/files/attachments/fr-1.1.1_revised-full_0.pdf
[data dostępu: 11.04.2024].
Grzeszczak J., 1999, Bieguny wzrostu a formy przestrzeni spolaryzowanej, IGiPZ PAN, Warszawa.
Guzik R., Kołoś A., 2021, Dostępność obszarów wiejskich do miast powiatowych w Polsce transportem publicznym w 2019 r., Przegląd Geograficzny, 93(2), 181-206. https://doi.org/10.7163/PrzG.2021.2.3
Guzik R., Kołoś A. (red.), 2015, Relacje funkcjonalno-przestrzenne między ośrodkami miejskimi i ich otoczeniem w województwie pomorskim, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gdańsk.
Guzik R., Kołoś A., Fiedeń Ł., Kocaj A., Wiedermann K., 2020a, Dostępność komunikacyjna i relacje przestrzenne w województwie pomorskim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
Guzik R., Kołoś A., Fiedeń Ł., Kocaj A., Wiedermann K., 2020b, Relacje przestrzenne i dostępność komunikacyjna — województwo małopolskie, Małopolskie Obserwatorium Rozwoju Regionalnego, Departament Zrównoważonego Rozwoju, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków.
Guzik R., Kołoś A., Fiedeń Ł., Kocaj A., Wiedermann K., 2021a, Dostępność komunikacyjna i relacje przestrzenne w województwie kujawsko-pomorskim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
Guzik R., Kołoś A., Fiedeń Ł., Kocaj A., Wiedermann K., 2021b, Dostępność komunikacyjna i relacje przestrzenne w województwie łódzkim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
Guzik R., Kołoś A., Fiedeń Ł., Kocaj A., Wiedermann K., 2021c, Dostępność komunikacyjna i relacje przestrzenne w województwie warmińsko-mazurskim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
Guzik R., Kołoś A., Fiedeń Ł., Kocaj A., Wiedermann K., 2021d, Dostępność komunikacyjna i relacje przestrzenne w województwie zachodniopomorskim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
Gwosdz K., Ciechowski M., Micek G., 2010, Ekonomiczne podstawy funkcjonowania i rozwoju gospodarki miast, [w:] B. Domański, A. Noworól, Badanie funkcji, potencjałów i trendów rozwojowych miast w województwie małopolskim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytut Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Jackowski A. (red.), 2005, Encyklopedia szkolna. Geografia, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków.
Janas K. (red.), 2020, W kierunku nowej Krajowej Polityki miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa—Kraków. Dostępna na: https://obserwatorium.miasta.pl/wp-content/uploads/2020/10/Raport-rekomendacyjny-w-kierunku-nowej-polityki-miejskiej-Karol_Janas_Wojciech_Jarczewski_Rajmund_Rys_Lukasz_Sykala-OPM-IRMiR.pdf [data dostępu: 11.04.2024].
Jasiecki K., 2013, Kapitalizm po polsku. Między modernizacją a peryferiami Unii Europejskiej, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa.
Jerczyński M., 1971, Metody pośrednie identyfikacji i pomiaru bazy ekonomicznej miast, Prace Geograficzne IG PAN, 63, 111-141.
Jerczyński M., 1973, Zagadnienia specjalizacji bazy ekonomicznej większych miast w Polsce, Prace Geograficzne IG PAN, 97, 9-134.
Komornicki T., Rosik P., 2022, Metody ewaluacji efektów przestrzennych inwestycji transportowych (Studia. Cykl Monografii, 17/209), Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa. Dostępne na: https://publikacje.pan.pl/book/145064/metody-ewaluacji-efektow-przestrzennych-
inwestycji-transportowych-2022-komornicki-tomasz-rosik-piotr?language=pl [data dostępu: 11.04.2024].
Komornicki T., Śleszyński P., Węcławowicz G., 2006, O potrzebie nowej wizji rozwoju sieci infrastruktury transportowej Polski, Przegląd Komunikacyjny, 6, 13-20.
Krajowa Polityka Miejska 2030, 2022, Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej Departament Strategii, Warszawa. Dostępne na: https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/polityka-miejska [data dostępu: 11.04.2024].
Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2030. Rozwój społecznie wrażliwy i terytorialnie zrównoważony, 2019, Warszawa. Dostępne na: https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/krajowa-strategia-rozwoju-regionalnego [data dostępu: 11.04.2024].
Krzysztofik R. (red.), 2019, Przemiany demograficzne miast Polski, Instytut Rozwoju Miast, Kraków.
Kunzmann K., Wegener M., 1991, The pattern of urbanisation in Western Europe 1960-1990, Raport dla Dyrekcji Generalnej XVl Komisji Wspólnot Europejskich (Berichte aus dem Institut für Raumplanung, 28), Instytut Planowania Przestrzennego, Uniwersytet w Dortmundzie, Dortmund. Dostępne
na: https://www.spiekermann-wegener.de/pub/pdf/IRPUD_Ber28_1991.pdf [data dostępu: 11.04.2024].
Lösch A., 1940, Die räumliche Ordnung der Wirtschaft. Eine Untersuchung über Standort, Wirtschaftsgebiete und internationalen handel, Gustav Fischer, Jena.
Matyja R., 2021, Miejski grunt. 250 lat polskiej gry z nowoczesnością, Karakter, Kraków.
Mróz K., Štraub D., 2024, Powiązania komunikacyjne i dostępność transportowa polskich miast w nawiązaniu do aktualnej hierarchii osadniczej, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków.
Nagle G., Spencer K., 1997, Advanced geography. Revision handbook, Oxford University Press, Oksford.
Nowosielska E., 1992, Teoria Christallera — prawda i mity (w sprawie nieporozumień pojęciowych), Dokumentacja Geograficzna, 3. Dostępne na: https://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=20626 [data dostępu: 11.04.2024].
Ogólnopolski Spis Teleadresowy (cz. 1-2), 1990, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa.
Paelinck J., 1965, La théorie du développement régional polarisé, Cahiers de l’Institute Science économique appliquée, L-15, 159, 5-47.
Piech K., Janas K., Sykała Ł., Dawid M., Dawid W., Dziadowicz K., Koj J., Kudłacz K., Mróz M., 2024, Procesy demograficzne jako determinanta procesów urbanizacyjnych w Polsce, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków.
Rudewicz J., 2024, Dwusystemowy model życia Polaków po niemieckiej stronie oddziaływania Szczecina, Czasopismo Geograficzne, 95(1), 49-74. https://doi.org/10.12657/czageo-95-03
Sagan I., 2016, Młoda demokracja a neoliberalna polityka miejska, Przegląd Socjologiczny, 65(1), 9-26. Dostępne na: https://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-d3d81928-4ddc-4dbd-9d2d-ef57a045b2e1 [data dostępu: 11.04.2024].
Sobala-Gwosdz A., 2005, Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
Sobala-Gwosdz A., 2023a, Pozycja miast jako ośrodków centralnych, Wydawnictwo Instytutu Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków. https://doi.org/10.51733/opm.2022.04
Sobala-Gwosdz A, 2023b, Gospodarcze funkcje decyzyjne i kontrolne ośrodków miejskich, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa-Kraków. https://doi.org/10.51733/opm.2023.06
Sobala-Gwosdz A., 2023c, Wyzwania, trendy i procesy rozwoju gospodarczego. Identyfikacja biegunów wzrostu i ośrodków równoważenia rozwoju w Polsce, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków. https://doi.org/10.51733/opm.2023.22
Sobala-Gwosdz A., 2024, Baza ekonomiczna miast i ich obszarów funkcjonalnych, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków. https://doi.org/10.51733/opm.2024.25
Sobala-Gwosdz A., Czakon P., Gwosdz K., Hetmańczyk K., 2024, Innowacyjność i kreatywność ośrodków miejskich, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków. https://doi.org/10.51733/opm.2023.24
Sokołowski D., 2005, Centralność a węzłowość większych miast w Polsce, Przegląd Geograficzny, 77(4), 507–526. Dostępne na: https://rcin.org.pl/Content/76/PDF/Wa51_167_r2005-t77-z4_Przeg-Geogr.pdf [data dostępu: 11.04.2024].
Sokołowski D., 2006, Funkcje centralne i hierarchia funkcjonalna miast w Polsce, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń.
Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.), 2017, Ministerstwo Rozwoju, Warszawa. Dostępne na: https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/informacje-o-strategii-na-rzecz-odpowiedzialnego-rozwoju [data dostępu: 11.04.2024].
Sýkora L., 2009, Post-socialist cities, [w:] R. Kitchin, N. Thrift (red.), International Encyclopedia of Human Geography, Elsevier Science, 387–395. https://doi.org/10.1016/B978-008044910-4.01072-5
Szymańska D., 2002, Niektóre zagadnienia urbanizacji w Polsce w drugiej połowie XX wieku, [w:] J. Słodczyk (red.), Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole.
Śleszyński P., 2018, Identyfikacja i ocena procesów demograficznych w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem wsi, Wieś i Rolnictwo, 3, 35-67. https://doi.org/10.53098/wir032018/02
Śleszyński P., 2017, Wyznaczenie i typologia miast średnich tracących funkcje społeczno-gospodarcze,
Przegląd Geograficzny, 89(4), 565-593. https://doi.org/10.7163/PrzG.2017.4.3
Śleszyński P., 2013, Delimitacja Miejskich Obszarów Funkcjonalnych stolic województw,
Przegląd Geograficzny, 85(2), 173-197. https://doi.org/10.7163/PrzG.2013.2.2
Śleszyński P., Komornicki T., 2016, Klasyfikacja funkcjonalna gmin Polski na potrzeby monitoringu planowania przestrzennego, Przegląd Geograficzny, 88(4), 469-488. https://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=61605
Śleszyński P., Wiedermann K., 2020, Studium szacunku liczby i struktury pracujących oraz bazy ekonomicznej miast w Polsce, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 34(4), 184-205. https://doi.org/10.24917/20801653.344.12
Urso G., 2016, Polycentric development policies: a reflection on the Italian “National Strategy for Inner Areas”, Procedia – Social and Behavioral Sciences, 223, 456-461. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2016.05.275
Vandermotten C., Roelandts M., Cornut P., 2007, European polycentrism: Towards a more efficient and/or a more equitable development?, [w:] N. Cattan (red.), Cities and networks in Europe: A critical approach of polycentrism, John Libbey Eurotext, Esher, 51-62.
Veneri P., Burgalasi D., 2010, Questioning polycentric development and its effects: issues of definition and measurement for the Italian NUTS 2 Regions, MPRA Paper, 26637. https://mpra.ub.uni-muenchen.de/26637/
Weber A.F., 1899, The growth of cities in the nineteenth century, The Macmillan Company, Nowy Jork.
Węgleński J., 1992, Urbanizacja bez modernizacji?, Instytut Socjologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Zagożdżon A., 1983, Rola procesów industrializacji i urbanizacji w bieżącym i perspektywicznym funkcjonowaniu gospodarki przestrzennej Polski, [w:] Diagnoza stanu gospodarki Polski, Biuletyn KPZK PAN, 123, Warszawa.
Sierzputowska K., 2015, Bydgoszcz–Toruń. Historyczne podłoże konfliktu, Świat Idei i Polityki, 14, 448–462.
Kubiak Ł., 2018, Proces formowania się bydgosko-toruńskiego ZIT, Czasopismo Geograficzne, 89 (1–2), 71–92.
Janas K., Jarczewski W. (red.), 2017, Zarządzanie i współpraca w miejskich obszarach funkcjonalnych. Raport o Stanie Polskich Miast, Instytut Rozwoju Miast, Kraków.
Metropolia Bydgoska, 2017, Pismo skierowane do Instytutu Rozwoju Miast, podpisane przez Przewodniczącego Stowarzyszenia Metropolia Bydgoska Piotra Cyprysa.