Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej

https://doi.org/10.51733/opm.2023.12

Raport w punktach

• Postępujący proces starzenia się społeczeństwa, wyzwania związane z presją ośrodków miejskich na środowisko, wdrażanie założeń zrównoważonej mobilności – te i wiele innych czynników powodują, że transport pasażerski wymaga dowartościowania i popularyzowania jako podstawowa (lub jedna z podstawowych – obok roweru czy podróży pieszych) form poruszania się po mieście.
• Zdaniem autorów tego opracowania transport bezpłatny oraz reagujący na popyt posiada przynajmniej kilka z postulowanych cech charakteryzujących transport publiczny, kształtowany w duchu zrównoważonym: racjonalność, dostępność i inkluzywność (Beim, Mazur, Pistelok 2023).
• Polityka bezpłatnego transportu publicznego jest tematem zasadniczo nieobecnym w debacie na temat rozwoju transportu publicznego w Polsce, tymczasem należymy do krajów, które mają doświadczenie w tej materii – w blisko 18% miast z funkcjonującym transportem publicznym realizuje się przejazdy na zasadach fare-free.
• Pierwsze wdrożenie bezpłatnego transportu publicznego datuje się na 2007 r., ale rozwiązanie to zaczęło zyskiwać na popularności od 2014 r. – wzrastająca liczba gmin z FFPT pokazuje, że pozytywny trend się utrzymuje.
• Choć bezpłatny transport publiczny jest obecny w całej Polsce, są województwa, w których koncentracja miast z tym typem usług przewozowych jest wysoka (dolnośląskie, wielkopolskie i mazowieckie), jak również takie, gdzie jest on zupełnie nieobecny (podkarpackie).
• Raz wdrożony FFPT pozostaje stabilnym elementem rozwoju transportu publicznego – tylko nieliczne gminy zdecydowały się z niego zrezygnować.
• Bezpłatny transport publiczny jest popularny zwłaszcza wśród gmin małych i średnich, natomiast nieobecny w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców.
• 76% systemów bezpłatnego transportu jest wolna od opłat dla wszystkich korzystających z przejazdów. Pozostałe są ograniczone do mieszkańców.
• Pierwsze usługi przewozów D2D pojawiły się w Polsce jeszcze w latach 90. XX w., głównie na terenie dużych miast. W pierwszej i drugiej dekadzie XXI w. wdrażano je sporadycznie. Punktem zwrotnym okazał się rok 2020 i uruchomienie przez PFRON programu „Usługi indywidualnego transportu door-to-door oraz poprawa dostępności architektonicznej wielorodzinnych budynków mieszkalnych” – od tego momentu przewozy D2D stały się elementem systemów transportowych kolejnych kilkudziesięciu miast. Większość z nich to miasta małe (od 5 do 20 tys. mieszkańców), zatem można stwierdzić, że to one były głównymi beneficjentami projektu PFRON.
• Do szybkiego rozwoju transportu reagującego na popyt (demand-responsive transport, DRT) w Polsce w ostatnich latach w największym stopniu przyczynił się przywołany projekt PFRON. Spośród wszystkich systemów DRT funkcjonujących w polskich miastach1 blisko 50% z nich zaczęło działać za sprawą wspomnianego projektu.
• Zdecydowaną większość usług transportu „od drzwi do drzwi” (door-to-door, D2D), które oferują miasta w Polsce, można zakwalifikować jako usługi transportu osób potrzebujących wsparcia w zakresie mobilności (ang. patient transport services, dalej: PTS), czyli skierowane do osób mających trudności w korzystaniu z transportu zbiorowego ze względu na stan zdrowia. 1 Powyżej 5 tys. mieszkańców.
• Miasta z dostępnymi przewozami door-to-door są rozmieszczone w miarę równomiernie na terenie całego kraju. Wyjątkami są województwa dolnośląskie, gdzie znajduje się najwięcej, bo aż 7 miast z dostępnymi usługami D2D oraz opolskie, podkarpackie i świętokrzyskie, gdzie nie zidentyfikowano miast z systemami door-to-door.
• Opłaty za przewóz osób w systemie D2D kształtują się na poziomie podobnym do opłat za przejazd środkami komunikacji regularnej – co więcej, w niektórych przypadkach transport tego rodzaju jest bezpłatny.
• Warto zauważyć, że DRT działa w Polsce również w sektorze prywatnym – w 2017 roku działalność rozpoczęła firma Hoper, która świadczy usługę międzymiastowych przewozów od drzwi do drzwi.
• Ogólnodostępne systemy DRT wprowadzone w Krakowie, Szczecinie, Sosnowcu, Międzyzdrojach, Czaplinku i Złocieńcu stanowią istotne uzupełnienie regularnej komunikacji. Dzięki optymalizacji wykorzystania taboru i eliminacji „pustych przebiegów” systemy transportu reagującego na popyt pozwalają na racjonalizację kosztów.
• Systemy DRT mogą stanowić remedium na objęcie transportem publicznym obszarów, na których dotychczas wprowadzenie go byłoby nierentowne z powodu braku dostatecznego popytu.

Literatura

Balcombe R., Mackett R., Paulley N., Preston J., Shires J., Titheridge H., Wardman M., White P., 2004, The Demand for Public Transport: A Practical Guide, TRL Reports, 593, 1–238. Dostępne na: http://westminsterresearch.wmin.ac.uk/479 [data dostępu: 25.01.2023].
Banister D., 2008, The sustainable mobility paradigm, Transport Policy, 15 (2), 73–80.
Bartosiewicz B., Pielesiak I., 2019, Spatial Patterns of Travel Behaviour in Poland, Travel Behaviour and Society, 1, 113–22. https://doi.org/10.1016/j.tbs.2019.01.004
Baum H.J., Free Public Transport, Journal of Transport Economics and Policy, 7 (1), 3–19.
Beim M., Dąbrowska A., Dębiak P., 2019, Uwarunkowania transportowe dla reaktywacji wybranych linii kolejowych w województwie wielkopolskim, Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, 48, 67–84. Dostępne na: https://doi.org/10.14746/rrpr.2019.48.06 [data dostępu 29.08.2022].
Beim M., Mazur B., Pistelok P., 2023, Zrównoważona mobilność w polityce transportowej miasta. Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej. Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków–Warszawa
Bellini C., Dellepiane G., Quaglierini C., 2003, The Demand Responsive Transport Services: Italian Approach, WIT Transactions on The Built Environment, 64, 1–10.
Berrada J., Poulhès A., 2021, Economic and socioeconomic assessment of replacing conventional public transit with demand responsive transit services in low-to-medium density areas, Transportation Research Part A: Policy and Practice, 150 (9), 317–334.
Bluehill Sp. z o.o., Regulamin konkursu grantowego dla jednostek samorządu terytorialnego, Załącznik nr 1 do uchwały nr 88/2020 Zarządu PFRON z dnia 21 grudnia 2020 r., Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Dostępne na: https://www.pfron.org.pl/fileadmin/user_upload/U-088z1_2020_Regulamin_konkursu_grantowego.docx [data dostępu 24.08.2022].
Brand R., 2008, Co-Evolution of Technical and Social Change in Action: Hasselt’s Approach to Urban Mobility, Built Environment, 34 (2), 182–99. https://doi.org/10.2148/benv.34.2.182
Campaign for Better Transport, 2011, Seamless journeys from door to door, Londyn. Dostępne na: https://bettertransport.org.uk [data dostępu: 24.08.2022].
Cats, O., Reimal, T., Susilo, Y., 2014, Public Transport Pricing policy: Empirical Evidence from a Fare-Free Scheme in Tallinn, Estonia, Transporation Research Record: Journal of the Transportation Research Board, 2415, DOI: https://doi.org/10.3141/2415–10
Cervero R., 1990, Transit Pricing Research, Transportation, 17 (2), 117–39. https://doi.org/10.1007/bf02125332
CIVITAS, 2014, City of Genoa and the flexible “on demand” transport systems: an innovative way of moving. Dostępne na: https://civitas.eu/resources/thematic-brochure-flexible-on-demand-transport-systems-en [data dostępu: 4.11.2022].
de Oña J., Estévez E., de Oña R., 2021, Public transport users versus private vehicle users: Differences about quality of service, satisfaction and attitudes toward public transport in Madrid (Spain), Travel Behaviour and Society, 23, 76–8.
Drobniak-Salitra M., Obuchowicz A., 2010, Tele-bus – przykład pomyślnego transferu technologii z Genui do Krakowa, Transport Miejski i Regionalny, 10/2010, 22–24. Dostępne na: https://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.baztech-7ef22567-67ce-4a09-b0ab-58e7d320505b/c/TMiR_10_2010_Drobniak-Salitra.pdf [data dostępu: 26.08.2022].
52 Literatura
Duhamel Y., 2004, Gratuité Des Transports Publics Urbains et Répartition Modale, Axi-ales/Programme de recherche et d’innovation dans les transports terrestres (PREDIT), Agence de l’environnement et de la maîtrise de l’énergie (ADEME).
Enoch M.P., Potter S., Parkhurst G., Smith M.T., 2004, INTERMODE: Innovations in Demand Responsive Transport, Department for Transport and the Greater Manchester Passenger Transport Executive, Manchester. Dostępne na: https://repository.lboro.ac.uk/articles/online_resource/INTERMODE_innovations_in_Demand_Responsive_Transport/9461375 [data dostępu: 3.10.2022].
Enright T., 2019, Transit Justice as Spatial Justice: Learning from Activists, Mobilities, 14 (5), 665–80. https://doi.org/10.1080/17450101.2019.1607156
Fearnley N., 2013, Free Fares Policies: Impact on Public Transport Mode Share and Other Transport Policy Goals, International Journal of Transportation, 1 (1), 75–90. https://doi.org/10.14257/ijt.2013.1.1.05
Fearnley N., Flügel S., Killi M., Gregersen F.A., Wardman M., Caspersern E., Toner J.P., 2017, Triggers of Urban Passenger Mode Shift – State of the Art and Model Evidence, Transportation Research Procedia 26 (2017), 62–80. https://doi.org/10.1016/j.trpro.2017.07.009
Fiedeń Ł., Štraub D., 2023, The importance of ticket price in public transport in nonmetropolitan areas in Poland, Bulletin of Geography. Socio-economic series, 59, 57–68. https://doi.org/10.12775/bgss-2023–0004
Fujii S., Kitamura R., 2003, What Does a One-Month Free Bus Ticket Do to Habitual Drivers? An Experimental Analysis of Habit and Attitude Change, Transportation, 30 (1), 81–95. https://doi.org/10.1023/a:1021234607980
Gadziński J., Goras E. (red.), 2019, Raport o stanie polskich miast. Transport i mobilność miejska, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa.
Gajda A., Kulig M., Ogórek P., 2023, Transport publiczny w miastach i miejskich obszarach funkcjonalnych, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków.
Grzelec K., 2013, Bezpłatna komunikacja miejska – cele oraz uwarunkowania jej wprowadzenia i funkcjonowania, Transport Miejski i Regionalny, 4/2013, 4–11.
Grzelec K., Jagiełło A., 2020, The Effects of the Selective Enlargement of Fare-Free Public Transport, Sustainability, 12 (16), 6390. https://doi.org/10.3390/su12166390
Hay A., The Impact of Subsidised Low-Fare Public Transport on Travel Behaviour, Environment and Planning C: Government and Policy, 4 (2), 233–46. https://doi.org/10.1068/c040233
Hebel K., Wołek M., Jagiełło A., 2018, Trends in Free Fare Transport on the Urban Transport Service Market in Poland, [w:] G. Sierpiński (red.), Integration as Solution for Advanced Smart Urban Transport Systems (Advances in Intelligent Systems and Computing, 884), Springer, Warszawa.
Hess D.B., 2017, Decrypting Fare-Free Public Transport in Tallinn, Estonia, Case Studies on Transport Policy, 5 (4), 690–98. https://doi.org/10.1016/j.cstp.2017.10.002
Holmgren J., Jansson J.O., Ljungberg A., 2008, Public transport in towns – Inevitably on the decline?, Research in Transportation Economics, 23, 65–74.
Instrukcja w zakresie przewozów specjalnych niepełnosprawnych mieszkańców miasta Łodzi –Załącznik do Zarządzenia nr 20/16 Prezesa Zarządu MPK – Łódź Spółka z o.o. z dnia 5 października 2016 r. Dostępne na: https://docplayer.pl/49685946-Instrukcja-w-zakresie-przewozow-specjalnych-niepelnosprawnych-mieszkancow-miasta-lodzi.html [data dostępu 26.01.2023].
International Association of Public Transport, Walk 21 Foundation, Verkehrsbetriebe Karlsruhe, 2019, Urban Mobile Indicators for Walking and Public Transport, Bruksela–Cheltenham. Dostępne na: https://ec.europa.eu [data dostępu: 24.08.2022].
Jokinen J-P., Sörensen L., Schlüter J., 2021, Public Transport in Low Density Areas, [w:] R. Vickerman (red.), International Encyclopedia of Transportation, Elsevier, 589–595.
Kaczorowski J., 2019, Wykluczeni. O likwidacji transportu zbiorowego na wsi i w małych miastach, Przegląd Planisty, 4/2019, 11–14.
Literatura 53
Kębłowski W., 2020, Why (Not) Abolish Fares? Exploring the Global Geography of Fare-Free Public Transport, Transportation, 47 (6), 2807–2835. https://doi.org/10.1007/s11116-019-09986-6
Kębłowski W., 2023, The Making (S) of an Alternative Urban Policy: What Happens When Free Fares Come to Town?, Antipode, 55 (1), 180–199. https://doi.org/10.1111/anti.12865
Kębłowski W., Bassens D., 2017, ‘All Transport Problems Are Essentially Mathematical’: The Uneven Resonance of Academic Transport and Mobility Knowledge in Brussels, Urban Geography, 39 (3), 413–437. https://doi.org/10.1080/02723638.2017.1336320
Komornicki T., 2003, Factors of Development of Car Ownership in Poland, Transport Reviews, 23 (4), 413–431. https://doi.org/10.1080/01441647.2002.10823175
Kwarciński T., 2016, Dostępność publicznego transportu zbiorowego na obszarach wiejskich w Polsce: aspekty metodyczne i pragmatyczne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
Kwarciński T., Leszczyński K., 2017, Funkcjonowanie publicznego transportu na żądanie na przykładzie Szczecina, Problemy Transportu i Logistyki, 39, 39–46. https://doi.org/10.18276/ptl.2017.39-04
Laws R., Enoch M., Ison S., Potter S., 2009, Demand responsive transport: a review of schemes in England and Wales, Public Transportation, 12 (1), 19–37.
Mageean J., Nelson J.D., 2003, The evaluation of demand responsive transport services in Europe, Journal of Transport Geography, 11 (4), 255–270. Dostępne na: https://doi.org/10.1016/S0966-6923 (03)00026-7 [data dostępu: 4.10.2022].
Navidi Z., Ronald N., Winter S., 2018, Comparison between ad-hoc demand responsive and conventional transit: a simulation study, Public Transport, 10, 147–167.
Obuchowicz A., 2013, Wykorzystanie projektów unijnych do tworzenia nowych innowacyjnych rozwiązań transportowych, Transport Miejski i Regionalny, 2013/6, 28–30. Dostępne na: https://yadda.icm.edu.pl/baztech/element/bwmeta1.element.baztech-040c37c1-4fee-4512-9183-b36565d42237/c/TMiR_6_2013_Obuchowicz.pdf [data dostępu: 29.08.2022].
Okraszewska R., Sierpiński G., 2014, Darmowy Transport Publiczny W Polsce – Uwarunkowania, Bariery, Doświadczenia, Logistyka, 2014/6, 8071–8075.
O’Shaughnessy M., Casey E., Enright P., 2011, Rural transport in peripheral rural areas: the role of social enterprises in meeting the needs of rural citizens, Social Enterprise Journal, 7 (2), 183–190.
Owens S., 1995, From ‘Predict and Provide’ to ‘Predict and Prevent’?: Pricing and Planning in Transport Policy, Transport Policy, 2 (1), 43–49. https://doi.org/10.1016/0967-070x(95)93245-t
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), 2020, Zestawienie prezentujące dotychczas stosowane w Polsce modele usługi door-to-door, Warszawa. Dostępne na: http://www.pfron.org.pl [data dostępu 24.08.2022].
Perone J.S., 2002, Advantages and Disadvantages of Fare-Free Transit Policy, National Center for Transportation Research, Tampa.
Połom, M., 2015, European Union Funds as a Growth Stimulant of Electromobility on the Example of Electric Public Transport in Poland. Barometr Regionalny 13, 89–96.
Pyza D., Miętus M., 2017, Organizacja przewozu ładunków transportem drogowym z uwzględnieniem różnych technologii przewozowych, Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej. Transport, 117, 281–291.
Redman L., Friman M., Gärling T., Hartig T., 2013, Quality Attributes of Public Transport That Attract Car Users: A Research Review, Transport Policy, 25, 119–27. https://doi.org/10.1016/j.tranpol.2012.11.005
Rozporządzenie (WE) nr 1370/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. dotyczące usług publicznych w zakresie kolejowego i drogowego transportu pasażerskiego oraz uchylające rozporządzenia Rady (EWG) nr 1191/69 i (EWG) nr 1107/70. Dostępne na: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex%3A32007R1370 [data dostępu: 19.02.2023]
54 Literatura
Rupprecht Consult (red.), 2019, Guidelines for Developing and Implementing a Sustainable Urban Mobility Plan. Dostępne na: https://www.eltis.org/sites/default/files/sump_guidelines_2019_interactive_document_1.pdf [data dostępu: 8.11.2022].
Scott R.A., 2010, Demand responsive passenger transport in low-demand situations, Booz & Company, Auckland. Dostępne na: https://www.researchgate.net/publication/338569119_Demand_responsive_passenger_transport_in_low-demand_situations [data dostępu 3.10.2022].
Sörensen L., Bossert A., Jokinen J-P., Schlüter J., 2021, How much flexibility does rural public transport need? – Implications from a fully flexible DRT system, Transport Policy, 100, 5–20.
Starowicz W., Dyrkacz G., 2020, Transport zbiorowy na żądanie na przykładzie Krakowa, Transport Miejski i Regionalny, 4, 9–15. Dostępne na: http://yadda.icm.edu.pl/baztech/element/bwmeta1.element.baztech-f74ff86b-e29f-4583-a36e-03f078397fab [data dostępu 24.08.2022].
Storchmann, K., 2003, Externalities by Automobls and Fare-Free ransit in Germany – A paradigm Shift?, Journalof Public Transportation, 6, 4, 89–105. DOI: http://doi.org/10.5038/2375-0901.6.4.5
Strategia Zrównoważonego Rozwoju Transportu do 2030 roku, 2019. Uchwała nr 105 Rady Ministrów z dnia 24 września 2019 r. w sprawie przyjęcia „Strategii Zrównoważonego Rozwoju Transportu do 2030 roku” (M.P. 2019 poz. 1054). Dostępne na: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20190001054 [data dostępu: 31.10.2022]
Štraub D., 2019, Riding without a Ticket: Geography of Free Fare Public Transport Policy in Poland, Urban Development Issues, 64 (1), 17–27. https://doi.org/10.2478/udi-2019-0020
Štraub D., 2020, The Effects of Fare-Free Public Transport: A Lesson from Frýdek-Místek (Czechia), Sustainability, 12 (21), 9111. https://doi.org/10.3390/su12219111
Štraub D., Jaroš V., 2019, Free Fare Policy as a Tool for Sustainable Development of Public Transport Services, Human Geographies – Journal of Studies and Research in Human Geography, 13 (1), 45–59. https://doi.org/10.5719/hgeo.2019.131.3
Takeuchi R., Okura I., Nakamura F., Hiraishi H., 2003, Feasibility study on demand responsive transport systems (DRTS), Journal of the Eastern Asia Society for Transportation Studies, 5, 388–397.
Tomanek R., 2017, Ocena Skuteczności Równoważenia Mobilności Na Obszarach Metropolitalnych Za Pomocą Bezpłatnego Transportu Zbiorowego, Barometr Regionalny, 15 (5), 61–67.
Ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym (Dz.U. z 2022 r. poz. 1343 ze zm.).
Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. 2018 poz. 1668 ze zm.)
Velaga N.R., Beecroft M., Nelson J.D., Corsar D., Edwards P., 2012, Transport poverty meets the digital divide: accessibility and connectivity in rural communities, Journal of Transport Geography, 21, 102–112.
Wolański M., Paprocki W., Mazur B., Sczówka A., Jakubowski B., Czubak M., Pieróg M., Zachor J. (red.), 2016, Publiczny transport zbiorowy poza miejskimi obszarami funkcjonalnymi: diagnoza, analiza zróżnicowania, oddziaływania społeczne, rekomendacje, Oficyna Wydawnicza – Szkoła Główna Handlowa, Warszawa.
Załącznik nr 1 do Uchwały Rady Miasta Sopotu nr XXVIII/462/2021 z dnia 4 listopada 2021 r., Dostępne na: https://bip.sopot.pl/m, 228,uchwaly-rady-miasta-2021.html [data dostępu 21.10.2022].
Zespół Doradców Gospodarczych TOR, Mobilis, 2019, Liberalizacja rynku miejskich przewozów autobusowych, Warszawa. Dostępne na: https://zdgtor.pl/publication/liberalizacja-rynku-miejskich-przewozow-autobusowych [data dostępu 29.11.2022].
Literatura 55
Źródła internetowe
Bank Danych Lokalnych GUS (BDL GUS), dane dotyczące ludności, https://bdl.stat.gov.pl/bdl/start [data dostępu: 24.08.2022].
Bezpłatna komunikacja miejska w Polsce, https://www.facebook.com/bezplatnakomunikacjamiejskawpolsce [data dostępu: 26.08.2022].
GUS SWAID, Dziedzinowe Bazy Wiedzy, Transport, Ogółem, Komunikacja miejska/Przewozy pasażerów, b.d. [b]. Dostępne na: http://swaid.stat.gov.pl/TransportLacznosc_dashboards/Raporty_predefiniowane/RAP_DBD_TRANS_12.aspx [data dostępu: 18.01.2023].
GUS SWAID, Transport, Ogółem, Przewozy ładunków i pasażerów, b.d. [a]. Dostępne na: http://swaid.stat.gov.pl/TransportLacznosc_dashboards/Raporty_predefiniowane/RAP_DBD_TRANS_3.aspx [data dostępu: 18.01.2023].
Hoper, https://www.hoper.pl [data dostępu: 26.08.2022].
MPK – Łódź, https://www.mpk.lodz.pl [data dostępu: 20.10.2022].
MPK Kraków, https://www.mpk.krakow.pl [data dostępu: 26.08.2022].
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), https://www.pfron.org.pl [data dostępu: 25.08.2022].
PFR dla Miast, https://pfrdlamiast.pl [data dostępu 4.09.2022].
Powiat Drawski, https://www.powiatdrawski.pl [data dostępu: 4.10.2022].
Sopot.pl, https://www.sopot.pl [data dostępu: 21.10.2022].
Transport Publiczny, https://www.transport-publiczny.pl [data dostępu 4.10.2022].
Zarząd Dróg i Transportu Miejskiego (ZDiT) Szczecin, https://www.zditm.szczecin.pl [data dostępu: 29.08.2022].