Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej

https://doi.org/10.51733/opm.2023.11

Redakcja: A. Warchalska-Troll, P. Pistelok

Raport w punktach

• Celem badań było poznanie stanu ilościowego i jakościowego zieleni centrów wybranych miast (zazielenienia), funkcji terenów zieleni w obszarach intensywnie zurbanizowanych oraz wyzwań w zarządzaniu zielenią miejską w dobie zmian klimatu.
• Postawiliśmy sobie następujące pytania:
– Jak sprawić, aby miasto było jednocześnie zwarte (kompaktowe, dobrze skomunikowane, ekonomicznie wykorzystujące przestrzeń, nierozlewające się na przylegające tereny) i zielone (możliwie szeroko wykorzystujące błękitno-zieloną infrastrukturę [BZI] dla zapewnienia zdrowia, bezpieczeństwa i dobrostanu miejskiej społeczności)?

– Jak uczynić miasta przyjaznymi do życia i wydolnymi ekologicznie bez rozgęszczania zabudowy?
• Aby odpowiedzieć na powyższe pytania, wykorzystaliśmy następujące metody i techniki: studia kameralne (desk research), wizje lokalne połączone z inwentaryzacją z użyciem aplikacji mobilnej, wywiady pogłębione, ankiety ogólnopolskie (adresowane odpowiednio do: przedstawicieli urzędów miejskich i reprezentatywnej próby dorosłych mieszkańców miast), analizy teledetekcyjne w zakresie wskaźników dotyczących kondycji zieleni, nieprzepuszczalności (uszczelnienia) powierzchni oraz temperatury podłoża – w połączeniu z analizą zasięgu występowania miejskich powierzchniowych wysp ciepła.
• Badania objęły 11 miast: Białystok, Chorzów, Grodzisk Mazowiecki, Gdynię, Krosno, Krzeszowice, Kutno, Łęczną, Siechnice, Włocławek i Wrocław, w których zrealizowaliśmy wizje lokalne oraz inwentaryzację wybranych przestrzeni (placów, skwerów, parków, deptaków) położonych w centrum. Informacje uzyskane tą drogą zostały pogłębione o wyniki analiz teledetekcyjnych przeprowadzonych zarówno w skali miast wraz z ich otoczeniem, jak i w skali mikro, a także skonfrontowane z opiniami przedstawicieli urzędów miejskich. Badania zostały przeprowadzone w 2022 r. (w okresie kwiecień–listopad), choć część analiz teledetekcyjnych obejmowała porównanie stanu aktualnego ze stanem z ok. 2000 r.
• Zasięg miejskich powierzchniowych wysp ciepła [MPWC] w wymienionych powyżej miastach powiększył się, a badane fragmenty centrów w zdecydowanej większości stały się cieplejsze na tle średniej dla swoich miast. Analizy uwidoczniły też doniosłe znaczenie rozpatrywania zjawiska MPWC w szerszym kontekście przestrzennym, zarówno w granicach miasta, jak i z uwzględnieniem jego sąsiedztwa – przykładem może być sytuacja Włocławka czy Gdyni (położonych nad wodą i wśród lasów), w kontraście np. do Kutna, którego rolnicze otoczenie pozbawione większych obiektów wodnych i kompleksów leśnych nagrzewa się wręcz bardziej niż samo miasto.
• Tereny zieleni będące częścią zabytkowych założeń (np. pałacowych, podworskich) oraz zieleń towarzysząca zabytkom to często ostatnia ostoja chłodu, a także jedyna większa „zielona wyspa” roślinności odpornej na stres termiczny i wilgotnościowy w centrum miasta. Zarazem to konserwator zabytków bywa zwykle podmiotem, z którym negocjacje dotyczące wprowadzenia zieleni lub nowinek technicznych (np. nawierzchni półprzepuszczalnych i całkowicie przepuszczalnych) są dla władz miasta szczególnie trudne.
• Zdecydowana większość terenów zieleni w centrach badanych miast ma charakter publiczny i wyposażona jest w elementy małej architektury, a także obiekty wyrażające lokalną i regionalną tożsamość, ponadto zwykle bywa dość dobrze zaopatrzona w infrastrukturę komunikacyjną. Jednocześnie zidentyfikowaliśmy liczne sytuacje niedostatecznego dostosowania kompozycji małej architektury do charakteru miejsca, co utrudnia wykorzystanie ich potencjału bądź zaistnienie synergii pomiędzy funkcjami przyrodniczymi i społecznymi (np. spacerowe aleje bez oświetlenia, skwery z koszami i latarniami – jednak pozbawione ławek, domki dla owadów bez „zaplecza pokarmowego” dla ich mieszkańców).
• Z wyjątkiem miast największych, szczególnie stolic województw, urzędy miejskie stosują niewielki zakres narzędzi wspierających rozwój błękitno-zielonej infrastruktury, w tym szczególnie tych adresowanych do interesariuszy spoza kręgu magistratu i spółek miejskich. Najczęściej podejmuje się działania najtańsze, jak np. ograniczenie inwazyjnej pielęgnacji drzew, krzewów i trawników czy zakładanie łąk kwietnych. W kontekście zmian klimatu oraz niekorzystnej sytuacji hydrologicznej dużej części Polski niepokój budzi bardzo wąski zakres rozwiązań związanych z retencją wód opadowych i roztopowych.

Literatura

Akbari H., Rose L. S., 2008, Urban Surfaces and Heat Island Mitigation Potentials, Journal of the Human-Environment System, 11 (2), 85–101. https://doi.org/10.1618/jhes.11.85. [data dostępu: 20.12.2022].
Alert RCB: kryteria uruchomienia ostrzegania dla silnego wiatru, 23.10.2021. Dostępne na: https://www.gov.pl/web/rcb/alert-rcb-kryteria-uruchomienia-ostrzegania-dla-silnego-wiatru [data dostępu: 20.12.2022].
Arnold C.L., Gibbons C.J., 1996, Impervious surface coverage: The emergence of a key environmental indicator, Journal of the American Planning Association, 62 (2), 243–258.
Bergier T., Kowalewska A. (red.), 2019, Błękitno-zielona infrastruktura dla łagodzenia zmian klimatu miastach. Katalog techniczny, Fundacja Sendzimira, Berlin–Kraków.
Białas K., 18.05.2022a, Zniknęła zieleń, jest beton. Tak Łęczna „rewitalizuje” swój rynek, Whitemad.pl. Dostępne na: https://www.whitemad.pl/zniknela-zielen-jest-beton-tak-leczna-rewitalizuje-swoj-rynek [data dostępu: 19.05.2023].
Białas K., 24.10.2022b, Trwa rozbetonowanie Warszawy. Zamiast betonowych płyt będzie zieleń!, Whitemad.pl. Dostępne na: https://www.whitemad.pl/trwa-rozbetonowanie-warszawy-zamiast-betonowych-plyt-bedzie-zielen [data dostępu: 30.12.2022].
Bielsko-Biała łapie deszcz, b.d. Dostępne na: https://www.miastodobrejenergii.pl/aktualnosci/bielsko-biala-lapie-deszcz [dostęp: 23.12.2022].
Bierwiaczonek K., Nawrocki T., 2012, Teoretyczne spojrzenie na przestrzeń publiczną, [w:] K. Bierwiaczonek, B. Lewicka, T. Nawrocki (red.), Rynki, malle i cmentarze. Przestrzeń publiczna miast śląskich w ujęciu socjologicznym, Wydawnictwo Nomos, Kraków, 23−63.
Bilewicz-Roszkowska E., 7.08.2019, Dekada Rynku Kościuszki, Białystok.pl. Dostępne na: https://www.bialystok.pl/pl/wiadomosci/aktualnosci/dekada-rynku-kosciuszki.html [data dostępu: 30.12.2022].
Carmona M., De Magalhães C., Hammond L., 2008, Public space: the management dimension. Routledge, Abingdon.
Carr S., Francis M., Rivlin L.G., Stone A.M., 2009 [1992], Public space, Cambridge University Press, Nowy Jork.
Chlewicki J., 13.08.2019, Białostoczanie o Rynku Kościuszki. „Sam beton”, „Za mało zieleni”, „Okropny beton i piwo”, Super Express. Dostępne na: https://bialystok.se.pl/bialostoczanie-o-rynku-kosciuszki-sam-beton-za-malo-zieleni-okropny-beton-i-piwo-zdjecia-aa-ALwN-b44M-CmoZ.html [data dostępu: 30.11.2022].
Dudek P., 30.03.2021, Drzewa są dla zwierząt, beton jest dla ludzi. Powstał pomnik okupacji Kutna przez samochodozę, wywiad z Pawłem Mrozkiem, Weekend.Gazeta.pl. Dostępne na: https://weekend.gazeta.pl/weekend/7,177333,26933517,drzewa-sa-dla-zwierzat-beton-jest-dla-ludzi-powstal-pomnik.html [data dostępu: 08.12.2022].
Ekologiczna transformacja w stolicy – zieleń zamiast betonu, 22.10.2021. Dostępne na: https://um.warszawa.pl/-/ekologiczna-transformacja-w-stolicy-zielen-zamiast-betonu [data dostępu: 30.12.2022].
Ercan M.A., 2010, Less Public than Before? Public Space Improvement in Newcastle City, [w:] A. Madanipour (red.), Whose Public Space. International Case Studies in Urban Design and Development, Routledge, Londyn.
Fornalik A., 17.06.2021, Brak podstaw do wprowadzenia opłaty za odprowadzania wód deszczowych i roztopowych do kanalizacji gminnej, Legalis.pl. Dostępne na: https://legalis.pl/brak-podstaw-do-wprowadzenia-oplaty-za-odprowadzania-wod-deszczowych-i-roztopowych-do-kanalizacji-gminnej [dostęp 30.12.2022].
Fudała J., Nádudvari Á., Bronder J., Fudała M., 2018, Application of satellite images analysis to assess the variability of the surface thermal heat island distribution in urban areas, E3S Web of Conferences, 28. https://doi.org/10.1051/e3sconf/20182801011.
Gamon J.A., Filed Ch.B., Goulden M.L., Griffn K.L., Hartely A.E., Joel G., Peňuelas J., Valentini R., 1996, Relationships between NDVI, canopy structure, and photosynthesis in three Californian vegetation types, Ecological Applications, 1 (5), 28–41.
Gao B.C., 1996, NDWI – A Normalized Difference Water Index for Remote Sensing of Vegetation Liquid Water from Space, Remote Sensing of Environment, 58, 257–266.
Garg A., Pal D., Sinngh H., Pandey D.C., 2016, A comparative study of NDBI, NDISI and NDII for extraction of urban impervious surface of Dehradun [Uttarakhand, India] using Landsat 8 imagery, 2016 International Conference on Emerging Trends in Communication Technologies (ETCT).
Gawin M., 23.07.2021, Pismo do WKZ. Zasady konserwatorskie – ochrona zabytkowej zieleni i zagospodarowanie historycznych układów. Dostępne na: https://www.funduszedlamazowsza.eu/wp-content/uploads/2021/09/pismo-do-wkz.-zasady-konserwatorskie-ochrona-zabytkowej-zieleni-i-zagospodarowanie-historycznych-ukladow1.pdf [data dostępu: 23.02.2023].
Górski F., 13.10.2022, Nie tylko betonoza. Miasta w dobie zmian klimatu, Równość.eu. Dostępne na: https://rownosc.eu/nie-tylko-betonoza-miasta-w-dobie-zmian-klimatu [data dostępu: 29.10.2022].
Graf R., Kałużna J., 2020, Zarządzanie wodą opadową w mieście w aspekcie minimalizacji ryzyka podtopień i powodzi typu „flash flood” (na przykładzie Kalisza), [w:] D. Wrzesiński, R. Graf, A. Perz, K. Plewa (red.), Naturalne i antropogeniczne zmiany obiegu wody. Współczesne problemy i kierunki badań, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 171–191.
Gu Y., Brown J.F., Verdin J.P., Wardlow B., 2007, A five-year analysis of MODIS NDVI and NDWI for grassland drought assessment over the central Great Plains of the United States, Geophysical Research Letters, 34, 1–6.
Hall E.T., 1996, Ukryty wymiar, Muza, Warszawa.
Hoogduyn, R. 2014, Urban Acupuncture Revitalizing Urban Areas By Small Scale Interventions, Blekinge Institute of Technology, Karlskrona. Dostępne na: http://www.diva-portal.org/smash/record.jsf? pid=diva2%3A832526&dswid=-6545 [data dostępu: 20.02.2023].
Horbaczewski R., 10.04.2021, Spółdzielnie mieszkaniowe wygrywają spory o opłaty za deszczówkę, Prawo.pl. Dostępne na: https://www.prawo.pl/samorzad/bezprawne-oplaty-za-odprowadzenie-wod-opadowych-i-roztopowych, 507599.html [dostęp 30.12.2022].
Informacja o prognozowanej złej jakości powietrza – nowy Alert RCB, 29.10.2021. Dostępne na: https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/content/show/1003243 [data dostępu: 30.12.2022].
Jadach-Sepioło A., Kułaczkowska A., Mróz A., red., 2018, Rewitalizacja w praktyce. Modele rozwiązań jako rezultaty konkursu Modelowa Rewitalizacja Miast i pilotaży w zakresie rewitalizacji, Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa–Kraków.
Janas K., 2023, Kongres Polityki Miejskiej 2021 – założenia i podsumowanie procesu, [w:] K. Janas (red.), Kongres Polityki Miejskiej 2023. Aktualizacja krajowej polityki miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków. https://doi.org/10.51733/opm.2023.04.
Januchta-Szostak A., 2020, Błękitno-zielona infrastruktura jako narzędzie adaptacji miast do zmian klimatu i zagospodarowania wód opadowych, Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej, 3, 37–74.
Janusz A., 27.07.2022, Koniec z betonozą w centrum Kielc. Jest chętny do zrobienia „zielonej rewitalizacji”, Wyborcza.pl – Kielce. Dostępne na: https://kielce.wyborcza.pl/kielce/7,47262,28729556,koniec-z-betonoza-w-centrum-kielc-jest-chetny-do-zrobienia.html [data dostępu: 29.12.2022].
Mróz A., Pistelok P., Salata-Kochanowski P., 2023, Rynki, place i deptaki – jakość inwestycji w przestrzeni publicznej po 2015 roku, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków.
Jensen J. R., Hodgson M. E., Tullis J. A., Raber G. T., 2005, Remote sensing of impervious surfaces and building infrastructure, [w:] R. R. Jensen, J. D. Gatrell, D. McLean (red.), Geo-Spatial Technologies in Urban Environments, Springer, Berlin–Heidelberg, 5–21. https://doi.org/10.1007/3-540-26676-3_2
Kępiński K., 24.03.2021, Plac w Kutnie. Pomnik wszystkiego, co złe we współczesnej architekturze, Architektura i Biznes. Dostępne na: https://www.architekturaibiznes.pl/plac-w-kutnie.-pomnik-wszystkiego-co-zle-we-wspolczesnej-architekturze,7240.html [data dostępu: 30.12.2022].
Komisja Europejska, 20.05.2020, Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030. Przywracanie przyrody do naszego życia, COM/2020/380 final. Dostępne na: https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:a3c806a6-9ab3-11ea-9d2d-01aa75ed71a1.0019.02/DOC_1&format=PDF [data dostępu: 29.10.2022].
Komisja Europejska, 6.05.2013, Zielona infrastruktura – zwiększanie kapitału naturalnego Europy. COM/2013/249 final. Dostępne na: https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:d41348f2-01d5-4abe-b817-4c73e6f1b2df.0007.03/DOC_1&format=PDF [data dostępu: 28.10.2022].
Korolczuk M., 26.03.2021, Proste sposoby na miejską „betonozę”, Trójmiasto.pl. Dostępne na: https://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Latwy-i-tani-sposob-na-miejska-betonoze-n154512.html [data dostępu: 7.03.2023].
Kwietowicz M., Piątek G., Trybuś J., 2015, Przestrzeń pogodoodporna, Dwutygodnik. Dostępne na: https://www.dwutygodnik.com/artykul/6235-przestrzen-pogodoodporna.html?print=1 [data dostępu: 19.05.2023].
Kujawa K., Orczewska A., Kras M., Kujawa A., Nyka M., Bohdan A., 2017, Znaczenie drzew i krzewów na terenach nieleśnych. Czy wolno nam liberalizować zasady wycinki drzew i krzewów?, Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN, Poznań.
Landsat 8 (L8) Data Users Handbook. Version 5.0., 2019, Departament Spraw Wewnętrznych Stanów Zjednoczonych, Sioux Falls.
Lofland L., 2007 [1998], The Public Realm. Exploring the City’s Quintessential Social Territory, AldineTransaction, Nowy Brunszwik–Londyn.
Lokalny Program Rewitalizacji dla miasta Włocławek do 2015 roku, załącznik do Uchwały nr XXXV-337–09 Rady Miasta Włocławek z dnia 18 listopada 2009 roku.
Lynch K., 1981, A Theory of Good City Form, MIT Press, Cambridge– Londyn.
Łachowski W., 2023, Przestrzenny wymiar suburbanizacji w Polsce z wykorzystaniem danych Landsat (w przygotowaniu), Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków–Warszawa.
Maciejewska J., 02.01.2022, Stary Rynek we Włocławku tak będzie wyglądał. Znów będzie zielono [wizualizacje, zdjęcia], Włocławek.Naszemiasto.pl. Dostępne na: https://wloclawek.naszemiasto.pl/stary-rynek-we-wloclawku-tak-bedzie-wygladal-znow-bedzie/ar/c1-8575289 [data dostępu: 7.03.2023].
Maleta T., 1.06.2021, Czy Rynek Kościuszki się zazieleni? Taką możliwość daje Polski Ład, Kurier Poranny+. Dostępne na: https://plus.poranny.pl/czy-rynek-kosciuszki-sie-zazieleni-taka-mozliwosc-daje-polski-lad/ar/c1-15634716 [data dostępu: 15.12.2022].
Mała retencja – program dotacyjny, b.d., Poznan.pl. Dostępne na: https://www.poznan.pl/mim/rewitalizacja/mala-retencja-program-dotacyjny,p,46898,58474,58475.html [data dostępu: 23.12.2022].
Marody M., Giza-Poleszczuk A., 2004, Przemiany więzi społecznych. Zarys teorii zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Martela B., Janik L., Bubak G., 2022, Barometr Budżetu Obywatelskiego. Edycja 2021. Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków.
Mencwel J., 2020, Betonoza. Jak się niszczy polskie miasta?, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.
Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej (MFiPR), 2022, Krajowa polityka miejska 2030. Dostępne na: https://www.gov.pl/attachment/01114756-5e93-4607-a616-44d59a24e9d5 [data dostępu: 5.08.2022].
Mitchell R., 8.11.2013, What is equigenesis and how might it help narrow health inequalities?, CRESH. Dostępne na: https://cresh.org.uk/2013/11/08/wh at-is-equigenesis-and-how-might-it-help-narrow-health-inequalities [data dostępu: 20.01.2021].
Mitchell R., Popham F., 2008, Effect of exposure to natural environment on health inequalities: an observational population study, Lancet, 372 (2008), 1655–1660.
Moran M. R., Bilal U., Dronova I., Ju Y., Gouveia N., Caiaffa T. W., de Lima Friche A. A., Moore K., Miranda J. J., Rodríguez D. A., 2021, The equigenic effect of greenness on the association between education with life expectancy and mortality in 28 large Latin American cities, Health & Place, 72 (2021), 102703. https://doi.org/10.1016/j.healthplace.2021.102703
Naumann S., Davis M., Iwaszuk E., Freundt M., Mederake L., 2020, Błękitno-zielona infrastruktura dla łagodzenia zmian klimatu w miastach. Narzędzia strategiczne, Ecologic Institute, Fundacja Sendzimira, Berlin–Kraków.
Oke T. R., 1973, City size and the urban heat island, Atmospheric Environment, 7 (8), 769–779. https://doi.org/10.1016/0004-6981(73)90140-6. https://doi.org/10.51733/udi.2022.73.09 [data dostępu: 20.12.2022].
Oleksicki A., 1997, Rynek w Białymstoku – przeszłość i czasy obecne, Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego, 3 (1997), 19–34.
Opłata za kanalizację deszczową wstrzymana. Powodów jest kilka, 25.06.2021, Rumia.eu. Dostępne na: https://rumia.eu/oplata-za-kanalizacje-deszczowa-wstrzymana-powodow-jest-kilka [data dostępu: 30.12.2022].
Pasiewicz M., 10.09.2022, „Dlaczego nikt nas nie ostrzegł! Co z alertem RCB?” – pytają mieszkańcy po burzy, która przeszła nad Wrocławiem, Wrocław.Naszemiasto.pl. Dostępne na: https://wroclaw.naszemiasto.pl/dlaczego-nikt-nas-nie-ostrzegl-co-z-alertem-rcb-pytaja/ar/c1-8988619 [22.12.2022].
Pietryka K., 2020, Błękitno-zielona infrastruktura a bezpieczeństwo powodziowe środowisk zurbanizowanych, [w:] A. Danielewska, M. Maciąg (red.), Najnowsze doniesienia z zakresu ochrony środowisk i nauk pokrewnych, Wydawnictwo Naukowe TYGIEL, Lublin, 22–40.
Pistelok P., 2022, Wybrane aspekty dyskusji na temat istotności zieleni w mieście, Urban Development Issues, 73 (09). https://doi.org/10.51733/udi.2022.73.09
Štraub D., Pistelok P., 2022, Mobilność współdzielona. Sposoby zarządzania hulajnogami elektrycznymi w miastach na prawach powiatu. Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa – Kraków.
Plac Wolności 2002–2018, tablica w ramach wystawy w podziemiach placu Wolności w Kutnie, organizatorzy: Miasto Kutno i Kutnowski Dom Kultury [data odwiedzin: 19.08.2022].
Po półrocznym pilotażu wchodzi w życie alert RCB, 11.12.2018, Archiwum RCB. Dostępne na: https://archiwum.rcb.gov.pl/po-polrocznym-pilotazu-wchodzi-w-zycie-alert-rcb [data dostępu: 07.03.2023].
Program Rewitalizacji Miasta Kutna na lata 2015–2023, 2017. Dostępne na: https://umkutno.bip.e-zeto.eu/bip/227_umkutno/fckeditor/file/Program%20Rewiltalizacji%20Miasta%20Kutno/343.pdf [data dostępu: 3.12.2022].
Project for Public Spaces, Inc. (PPS), 2011, Jak przetworzyć Miejsce. Podręcznik kreowania udanych przestrzeni publicznych, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Kraków. Dostępne na: https://partycypacjaobywatelska.pl/wp-content/uploads/2015/08/PPS-Jak_przetworzyc_miejsce.pdf [data dostępu: 3.09.2020].
Projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu wzmocnienia klimatycznego wymiaru polityki miejskiej, b.d. Dostępne na: https://www.gov.pl/web/premier/projekt-ustawy-o-zmianie-niektorych-ustaw-w-celu-wzmocnienia-klimatycznego-wymiaru-polityki-miejskiej2 [data dostępu: 20.12.2022].
Proposal for a regulation of the European Parliament and of the Council on nature restoration, 22.06.2022, Bruksela. Dostępne na: https://environment.ec.europa.eu/publications/nature-restoration-law_en [data dostępu: 14.06.2023].
Rajasekar U., Weng Q., 2009, Spatio-temporal modelling and analysis of urban heat islands by using Landsat TM and ETM+ imagery, International Journal of Remote Sensing, 30 (13), 3531–3548. https://doi.org/10.1080/01431160802562289
Raś B., 2020, City Acupuncture as an in intervention of public spaces. Akupunktura miasta, jako interwencja w przestrzeni publicznej, Space & Form. Przestrzeń i Forma, 43/2020, 245–258.
Rewitalizacja rynku i przestrzeni miejskiej w Białymstoku, b.d., Portal Samorządowy. Dostępne na: https://www.portalsamorzadowy.pl/serwis/top-inwestycje-polski-wschodniej/nominacje/61851.html [data dostępu: 30.12.2022].
Rouse J. W. Jr., Haas R. H., Schell J. A., Deering D. W., 1974, Monitoring Vegetation Systems in the Great Plains with Erts, prezentacja na Trzecim Sympozjum Technologii Zasobów Ziemi Satellite-1, Tom I: prezentacje techniczne, 309.
Rzeńca A., Sobol A., Ogórek P., 2021, Środowisko i adaptacja do zmian klimatu. Raport o stanie polskich miast. Redakcja Agnieszka Rzeńca, Agnieszka Sobol, Piotr Ogórek, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków – Warszawa 202
Sąd: opłata za korzystanie z systemu kanalizacji ma cechy daniny publicznej, 16.08.2021, Rzeczpospolita. Dostępne na: https://www.rp.pl/finanse/art18736311-sad-oplata-za-korzystanie-z-systemu-kanalizacji-ma-cechy-daniny-publicznej [dostęp 30.12.2022].
Sobczak G., 13.05.2022, Róg Tumskiej i 3 Maja – ratusz ogłosił przetarg w sprawie przyszłości tego terenu. Powstanie tu…, DzienDobryWloclawek.pl. Dostępne na: https://ddwloclawek.pl/pl/11_wiadomosci/51110_rog-tumskiej-i-3-maja—jest-przetarg-w-sprawie-przyszlosci-terenu.html [data dostępu: 02.12.2022].
Sobol A., 2021, Zmiany klimatu a kształtowanie współczesnych miast, Magazyn PAN, 3 (6), 34–37.
https://doi.org/10.24425/academiaPAN.2021.138634 [data dostępu: 16.12.2022].
Soltani, A., Sharifi E., 2017, Daily variation of urban heat island effect and its correlations to urban greenery: A case study of Adelaide, Frontiers of Architectural Research, 6 (4), 529–538. https://doi.org/10.1016/j.foar.2017.08.001
Spór o plac Wolności w Kutnie. Jan Śpiewak: betonoza patologią polskich miast, 24.03.2021, Polsat News. Dostępne na: https://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2021-03-24/spor-o-plac-wolnosci-w-kutnie-jan-spiewak-betonoza-patologia-polskich-miast [data dostępu: 30.12.2022].
Stańczyk A., 29.08.2022, Betonoza – co oznacza pojęcie betonoza?, Szybka Gotówka. Dostępne na: https://szybkagotowka.pl/Finanse/betonoza [data dostępu: 16.12.2022].
Stary Rynek we Włocławku zmieni się nie do poznania. Zobacz wizualizację, 02.12.2021, Nwloclawek.pl. Dostępne na: https://nwloclawek.pl/artykul/stary-rynek-we-wloclawku/1248743 [data dostępu: 30.12.2022].
Stasiak P., 24.03.2021, Stary Rynek w Kutnie (obecnie Plac Wolności), Muzeum Regionalne w Kutnie. Dostępne na: https://muzeumkutno.com/dzieje-kutna/kutno-znane-i-nieznane/wiek-xx/stary-rynek-w-kutnie-obecnie-plac-wolnosci [data dostępu: 9.12.2022].
Strategia na rzecz odpowiedzialnego rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.), 2017. Dostępne na: https://www.gov.pl/documents/33377/436740/SOR.pdf [data dostępu: 29.10.2022].
Suchocka M., 2016, Projekt ochrony drzew w procesie inwestycyjnym, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa.
Syawalina R.K., Ratihmanjari F., Rizal A.S, 7–9.02.2022, Identification of The Relationship Between LST And NDVI On Geothermal Manifestations In A Preliminary Study Of Geothermal Exploration Using
Landsat 8 OLI/TIRS Imagery Data Capabilities: Case Study Of Toro, Central Sulawesi, prezentacje podczas 47. Warsztatów Inżynierii Złóż, Stanford University, Stanford.
Szczepanowska H.B., Sitarski M., 2015, Drzewa. Zielony kapitał miast. Jak zwiększyć efektywność pracy drzew?, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, Warszawa.
Szczepański M.S., 1991, „Miasto socjalistyczne” i świat społeczny jego mieszkańców, Europejski Instytut Rozwoju Lokalnego i Regionalnego, Warszawa. Dostępne na:, https://www.euroreg.uw.edu.pl/dane/web_euroreg_publications_files/3679/32._miasto_socjalistyczne_i_wiat_spoeczny_jego_mieszkacw.pdf [data dostępu: 17.06.2021].
Szulczewska B., 2018, Zielona infrastruktura – czy koniec historii?, KPZK PAN, Warszawa.
Trzepacz P., Warchalska-Troll A. (red.), 2017, Rewitalizacja miast: teoria, narzędzia, doświadczenia, Instytut Rozwoju Miast, Kraków.
Urząd Miasta Włocławka, 06.10.2022, Stary Rynek we Włocławku zmieni się w Zielone Serce Miasta? Nwloclawek.pl. Dostępne na: https://nwloclawek.pl/artykul/stary-rynek-we-wloclawku/1359625 [data dostępu: 30.11.2022].
Wallis A., 1977, Miasto i przestrzeń, PWN, Warszawa.
Wallis A., 1979, Informacja i gwar. O miejskim centrum. PIW, Warszawa
Whyte W.H., 2001, The Social Life of Small Urban Spaces, Project for Public Spaces Inc., New York, NY.
Wiadomo, kiedy skończą prace na Placu Wolności. Jest komunikat UM Kutno, 8.12.2020, PanoramaKutna.pl. Dostępne na: https://panoramakutna.pl/zdjecia-wiadomo-kiedy-skoncza-prace-na-placu-wolnosci-jest-komunikat-um-kutno [data dostępu 19.12.2022 r.].
Witwicki P., 2021, Znikająca Polska, Zysk i S-ka, Warszawa.
Xu H., 2010, Analysis of impervious surface and its impact on Urban heat environment using the normalized difference impervious surface index (NDISI), Photogrammetric Engineering and Remote Sensing, 76 (5), 557–565. https://doi.org/10.14358/PERS.76.5.557.
Zielone Serce Miasta – Stary Rynek. Dostępne na: https://wloclawek.konsultacjejst.pl/budzet-obywatelski/projekty/archiwum [data dostępu 30.12.2022].
Ziemiańska M., Suchocka M., 2013, Planowanie i zasady ochrony drzew w procesie inwestycyjnym, Zrównoważony Rozwój – Zastosowania, 4/2013, 11–25.
Zys A., 13.05.2022, Bydgoszcz usuwa wyspy ciepła. Nowa zieleń zastępuje nadmiar betonu!, Whitemad.pl. Dostępne na: https://www.whitemad.pl/bydgoszcz-usuwa-wyspy-ciepla-stowarzyszenie-spoleczny-rzecznik-pieszych [data dostępu: 30.12.2022].

Źródła internetowe i bazy danych

Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego – Ludność, https://bdl.stat.gov.pl/bdl/start [data dostępu: 24.08.2022]. – „Ludność”.
Copernicus. Europe’s eyes on Earth – High Resolution Layers, https://land.copernicus.eu/pan-european/high-resolution-layers/view [data dostępu: 7.03.2023].
EEA and Norway grants – Rozwój lokalny, https://www.eog.gov.pl/strony/zapoznaj-sie-z-funduszami/rozwoj-lokalny [data dostępu: 20.02.2023].
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowy Instytut Badawczy – Dane publiczne, https://danepubliczne.imgw.pl/datastore [data dostępu: 15.09.2022].
Integrated environmental management of small green spots in functional urban areas following the idea of acupuncture, https://programme2014–20.interreg-central.eu/Content.Node/SALUTE4CE.html [data dostępu: 24.02.2023].
Rządowe Centrum Bezpieczeństwa – archiwum, https://archiwum.rcb.gov.pl [data dostępu: 20.12.2022].
Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, https://www.gov.pl/web/rcb [data dostępu: 7.03.2022].
European Space Agency, b.d., Spatial Resolution [w:] Sentinel-2 MSI User Guide. Dostępne na: https://sentinel.esa.int/web/sentinel/user-guides/sentinel-2-msi/resolutions/spatial [data dostępu: 20.12.2022].

Akty prawne

Ustawa z dnia 16 grudnia 2016 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz ustawy o lasach (Dz.U. z 2016 r. poz. 2249).
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2022 r. poz. 916 ze zm.).
Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (Dz.U. z 2022 r. poz. 2625 ze zm.).
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz.U. z 2023 r. poz. 122).
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2022 r. poz. 2556 ze zm.).
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2023 r. poz. 977).
Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (DzU z 2023 r. poz. 682 ze zm.).
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2023 r. poz. 40 ze zm.).