Postępujące zmiany klimatu, w tym zwiększenie częstotliwości oraz intensywności ekstremalnych zjawisk pogodowych (m.in. fal upałów, ulewnych deszczy, silnych wiatrów), a także działalność człowieka powodują powstawanie zagrożeń i sytuacji kryzysowych, takich jak powodzie, susze, smog czy skażenie środowiska. Ze względu na potrzebę zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom i ciągłości zrównoważonego rozwoju konieczne staje się wdrażanie rozwiązań mających na celu zwiększenie odporności środowiskowej (klimatycznej) miast.  

Pojęcie odporności miejskiej (urban resilience) związane jest bezpośrednio z wieloma zagrożeniami, m.in. środowiskowymi, ekonomicznymi, społecznymi i infrastrukturalnymi.¹ Zagrożenie środowiskowe określa zdolność do zapobiegania powstawaniu i ograniczania negatywnych skutków zjawisk naturalnych oraz tych generowanych przez człowieka.² Odporność środowiskowa dotyczy zatem m.in. ekstremalnych zjawisk pogodowych, podnoszenia się poziomu mórz i oceanów, trzęsień ziemi, zanieczyszczeń powietrza, wody, gleby czy wykorzystania surowców nieodnawialnych (zwłaszcza energetycznych).  

Podejmowane przez polskie samorządy działania zmierzające do neutralizacji postępujących zmian klimatu – w tym skutków ekstremalnych zjawisk pogodowych – można podzielić na interwencje doraźne oraz działania długofalowe. Podczas upałów często stosowane są te pierwsze: rozstawianie kurtyn wodnych, zraszaczy, poidełek czy podlewanie torowisk. W przypadku podtopień jest to z kolei wypompowywanie wody, usypywanie wałów i naprawa zniszczonej infrastruktury technicznej. Do grupy działań mających w sposób systemowy i długoterminowy budować odporność miasta zaliczamy polityki, programy (w tym zwiększające świadomość mieszkańców) oraz duże inwestycje oddziałujące na cały system funkcjonalno-przestrzenny miasta.³ Takie podejście gwarantuje jego zrównoważony rozwój, poprawia bezpieczeństwo i jakość życia mieszkańców oraz minimalizuje straty wywołane ekstremalnymi zjawiskami i sytuacjami kryzysowymi. Powyższe, w perspektywie długookresowej, wiąże się z mniejszymi obciążeniami dla budżetu. Przykłady takich długofalowych działań możemy znaleźć  także w polskich miastach.  

Miejski plan adaptacji do zmian klimatu jako narzędzie do zarządzania odpornością środowiskową⁴  

Istotnym dokumentem polityki miejskiej określającym działania w zakresie podniesienia odporności środowiskowej jest Miejski plan adaptacji do zmian klimatu (MPA). Pierwsze takie opracowania powstały w ramach projektu Ministerstwa Środowiska mającego na celu ocenę wrażliwości na zmiany klimatu 44 największych polskich miast (liczących powyżej 100 tys. mieszkańców). MPA jest istotnym uzupełnieniem innych strategicznych opracowań, np. Programu Ochrony Środowiska i Planu Gospodarki Niskoemisyjnej. Obecnie prowadzone są prace legislacyjne zmierzające do zobligowania wszystkich miast o liczbie mieszkańców powyżej 20 tys. do opracowania tego dokumentu⁵.  

W celu usprawnienia procesów koordynacji projektów zwiększających odporność na zmiany klimatu w strukturach organizacyjnych samorządów powoływane są nowe jednostki operacyjne. Przykładowo z dniem 1 stycznia 2020 r. w Krakowie rozpoczęła działalność jednostka budżetowa Klimat–Energia–Gospodarka Wodna (KEGW), która jest podmiotem celowym do walki ze zmianami klimatu w mieście. Do zakresu jej działań należy⁶ m.in. zarządzanie systemem ochrony przeciwpowodziowej, kształtowanie renaturyzacji, prowadzenie działań informacyjnych, promocyjnych i edukacyjnych, a także wdrażanie: strategii neutralności klimatycznej, MPA, planu gospodarki niskoemisyjnej i planu gospodarki o obiegu zamkniętym.  

W Gdańsku⁷, w celu włączenia mieszkańców w prace nad wspólnym rozwiązywaniem zagadnień klimatycznych, powstało Gdańskie Forum Zmian Klimatu. Jest to cykl spotkań, podczas których wszyscy zainteresowani (mieszkańcy, aktywiści miejscy, działacze społeczni), wspierani przez ekspertów oraz przedstawicieli Urzędu Miasta, przygotowują propozycje rozwiązań w zakresie określonych grup tematycznych. Obejmują one zagadnienia takie jak: opady a powódź, jakość powietrza, zmiany temperatury i susze. Wypracowane zalecenia mogą być wprowadzane do gdańskiego MPA w drodze uchwał Rady Miasta Gdańska.  

Błękitno-zielona infrastruktura – ogólnoustrojowe wzmocnienie odporności  

Błękitno-zielona infrastruktura (BZI) zwiększa retencję wody w mieście, jest więc antidotum na kilka zagrożeń wynikających z ekstremalnych zjawisk pogodowych. Przeciwdziała między innymi powodziom, suszy, ogranicza występowanie miejskiej wyspy ciepła, buduje przyrodniczy ekosystem miasta, redukuje zanieczyszczenie powietrza oraz poprawia ogólną jakość życia w mieście poprzez zwiększenie dostępności terenów zieleni. Systemowym podejściem do tworzenia BZI mogą się pochwalić między innymi Bydgoszcz, Gdańsk oraz Wrocław. W każdym z tych miast zmienił się sposób postrzegania wody opadowej – stała się ona zasobem.  

W Bydgoszczy⁸ najważniejsze działania dotyczące zagospodarowania wody deszczowej prowadzone są przez spółkę Miejskie Wodociągi i Kanalizacja (MWiK). Otrzymała ona nagrodę „Inteligentne rozwiązanie – Smart City Solution 2017” za budowę wirtualnej sieci kanalizacji deszczowej oraz symulację naturalnego spływu wód opadowych. Modele informatyczne pozwoliły na opracowanie koncepcji modernizacji i rozbudowy infrastruktury deszczowej opartej na zbiornikach retencyjnych i zagospodarowaniu wód deszczowych. Aktywność MWiK nie ograniczała się jedynie do inwestycji infrastrukturalnych – w mieście przeprowadzono liczne akcje promocyjne oraz edukacyjne (m.in. cykl programów telewizyjnych pt. „Woda Bydgoska”, program w mediach społecznościowych pt. „Ale co, deszczowe H20!” i przygotowanie Katalogu Zielono-Niebieskiej Infrastruktury⁹ zawierającego przykłady gromadzenia wody deszczowej). Działania te miały na celu włączenie wszystkich interesariuszy, w tym również mieszkańców, w budowę systemu rozproszonej retencji. W tworzenie BZI w Bydgoszczy zaangażowane są również Urząd Miasta oraz Miejska Pracowania Urbanistyczna.  

Za ochronę przeciwpowodziową oraz zarządzanie infrastrukturą odwodnieniową w Gdańsku¹⁰ odpowiadają Gdańskie Wody sp. z o.o. Wytyczne do prowadzonych działań w tym zakresie zapisane są w „Gdańskiej polityce małej retencji miejskiej”¹¹. System BZI tworzą: retencja zbiornikowa, terenowa, uliczna, przydomowa oraz zieleń miejska. Na szczególną uwagę zasługują rozmieszczone kaskadowo zbiorniki retencyjne zlokalizowane wzdłuż cieków wodnych, będące podstawą bezpieczeństwa przeciwpowodziowego miasta. Jest ich ponad 50, a wraz z otaczającą zielenią pełnią one również funkcje rekreacyjne. Gdańsk może także pochwalić się programem tworzenia ogrodów deszczowych – projekty realizowane są przez Gdańskie Wody, ale proponowana lokalizacja ogrodu może zostać zasugerowana przez obywateli. Spółka ocenia zgłoszenia merytorycznie, uwzględniając przesłanki związane m.in. z możliwościami terenowymi, pojemnością retencyjną oraz finansami (jeżeli grunt jest własnością miasta, to Gdańsk finansuje inwestycję). Do współpracy przy realizacji projektu zapraszani są mieszkańcy, np. do wspólnego sadzenia roślin.¹² Dodatkowo w mieście wprowadzono program dotacyjny dla osób fizycznych, przedsiębiorców, wspólnot oraz spółdzielni mieszkaniowych wspierający wykonanie własnego ogrodu deszczowego¹³ lub innej instalacji zagospodarowania wód deszczowych¹⁴. Wody Gdańskie wydały także edukacyjny poradnik „Ogród deszczowy w 5 krokach”¹⁵.  

We Wrocławiu¹⁶ polityka gospodarowania wodami opadowymi prowadzona jest przede wszystkim na podstawie dwóch Zarządzeń Prezydenta Wrocławia w sprawie gospodarowania wodami oraz Standardów projektowania ulic z uwzględnieniem błękitno-zielonej infrastruktury.  

W Zarządzeniu w sprawie gospodarowania wodami opadowymi¹⁷ zdefiniowano cele oraz sposoby realizacji zrównoważonego gospodarowania wodami, np. poprzez wykorzystanie zieleni do retencji i ewapotranspiracji (parowania), w tym wykonanie ogrodów deszczowych oraz zielonych dachów i ścian. Wskazano, iż zagospodarowanie wód umożliwiają tereny miejskie zarządzane przez Zarząd Zieleni Miejskiej (skwery, parki, łąki, tereny otwarte). Przewidziano również utworzenie w Systemie Informacji Przestrzennej Wrocławia bazy m.in. zlewni wraz z charakteryzującymi je parametrami technicznymi czy informacją o warunkach gruntowo-wodnych i przepuszczalności gruntu. Zobligowano odpowiedzialne za planowanie przestrzenne jednostki do uwzględnienia zasad zrównoważonego gospodarowania wodami oraz wykorzystywania ww. bazy danych w opracowaniach planistycznych (miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, wytycznych i opracowaniach mających wpływ na przestrzeń miejską). W zakresie realizacji inwestycji (w tym wydawania pozwoleń) zobligowano Urząd Miasta Wrocławia, Zarząd Dróg i Utrzymania Miasta oraz Biuro Wody i Energii do stosowania określonych w zarządzeniu zasad zrównoważonego gospodarowania wodami. Określono także działania propagujące, m.in. program dofinansowania lokalnych urządzeń służących retencji i infiltracji, przygotowanie „Katalogu Dobrych Praktyk” w gospodarowaniu wodami opadowymi oraz programy edukacyjne i informacyjne dla różnych grup społecznych. Z programu dofinansowania pn. „Złap deszcz” korzystać mogą osoby fizyczne, spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe. W 2019 r. zrealizowano blisko 100 projektów o uzyskanym efekcie ekologicznym ok. 150 m3, w 2020 r. były to już 202 projekty o pojemności 440 m3¹⁸.   

W załączniku do Zarządzenia w sprawie standardów planowania i projektowania ulic z uwzględnieniem błękitno-zielonej infrastruktury¹⁹ w części tekstowej przedstawiono proekologiczne zasady projektowania ulic, natomiast w części graficznej znalazł się katalog modeli ulic klas dojazdowej i lokalnej. Mimo iż dokument stworzony został dla Wrocławia, to zawarte w nim zasady dotyczące planowania, projektowania i realizacji korytarzy drogowych mogą być wykorzystywane przez inne samorządy. 

Walka o czyste powietrze to walka o wysoką odporność  

Zanieczyszczenia powietrza powstające wskutek działań człowieka (ogrzewania, transportu, działalności gospodarczej), przy niesprzyjających warunkach pogodowych, takich jak niska temperatura, brak wiatru czy mgły, doprowadzić mogą do powstania smogu. Konieczne jest więc ograniczenie ich emisji.  

Za wzór miasta walczącego o czyste powietrze należy uznać Kraków²⁰, który jako pierwszy zakazał spalania paliw stałych. Impulsem do wprowadzenia tak rygorystycznych obostrzeń były m.in. oddolne inicjatywy mieszkańców (powstał ruch obywatelski Krakowski Alarm Smogowy, który stał się inspiracją dla podobnych inicjatyw w innych miastach). Wprowadzenie zakazu (na podstawie uchwały Sejmiku Województwa Małopolskiego) okazało się początkowo niezgodne z polskim prawem²¹, mógł on wejść w życie dopiero po wprowadzeniu nowelizacji Ustawy o ochronie środowiska. Miasto działało także bardzo aktywnie, zachęcając mieszkańców do wymiany zanieczyszczających urządzeń grzewczych. W latach 2010–2019 w Krakowie wymieniono ok. 25 200 nieekologicznych kotłów (co stanowi niespełna 30% wszystkich kotłów wymienionych w 37 największych miastach w Polsce). Jak podaje Polski Alarm Smogowy, w 2019 r. spośród miast wojewódzkich najwięcej kotłów wymieniono w Krakowie (4188), w którym od września 2019 r. obowiązuje już zakaz palenia paliwami stałymi. Z dodatkowych informacji wynika, iż wówczas do wymiany pozostało w mieście jeszcze tylko ok. 1800 urządzeń. Dla porównania we Wrocławiu – drugim pod względem liczby wymienionych kotłów (1442) – do wymiany pozostało ich jeszcze 18 669.²² Stolica województwa małopolskiego nadal walczy o czyste powietrze, m.in. poprzez kontrole przestrzegania zakazu. Podejmowane są także działania mające na celu ograniczenie zanieczyszczeń powodowanych przez transport (wymiana taboru komunikacji publicznej na ekologiczny, wprowadzenie darmowej komunikacji w dni, w które odnotowuje się przekroczenie dopuszczalnych stężeń szkodliwych substancji, strefy płatnego parkowania). Warte uwagi są również akcje wspierania wymiany kotłów w sąsiednich gminach. Ponadto w ramach przystąpienia do programu „Deep Demonstrations” organizacji Climate KIC do końca 2022 r. powstanie Strategia Klimatyczna Krakowa, przedstawiająca plan dojścia do neutralności klimatycznej nie później niż w 2050 r.²³ 

Gospodarka o obiegu zamkniętym na straży odporności  

Miasta, jako skupiska ludności oraz działalności gospodarczej, generują znaczne ilości odpadów oraz ścieków. Odpowiednie gospodarowanie nimi ogranicza możliwe zanieczyszczenie wód (powierzchniowych i gruntowych) oraz gleby. Poprzez recykling i inne sposoby ponownego wykorzystania odpadów zmniejsza się zapotrzebowanie na zużycie surowców, nie dochodzi też do marnowania energii czy przestrzeni potrzebnych na ich składowanie.  

Model gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ) funkcjonuje w Tychach²⁴. Na szczególną uwagę zasługuje działalność w tym mieście spółki komunalnej Regionalne Centrum Gospodarki Wodno-Ściekowej S.A. w Tychach (RCGW). W 2015 r. Komisja Europejska przyznała RCGW nagrodę EMAS w kategorii Małe Przedsiębiorstwa – Zielony Oscar²⁵. W biogazowni przy wykorzystaniu biodegradowalnych odpadów (pochodzących z procesu oczyszczania ścieków oraz produkcji przemysłowej zewnętrznych podmiotów) powstaje biogaz. Wykorzystywany jest on jako alternatywne źródło energii elektrycznej w kogeneracji z energią cieplną – RCGW udało się uzyskać wyjątkowo wysoki dodatni bilans energetyczny (obecnie ponad 200%)²⁶. Powstała energia pozwala zaspokoić w całości zapotrzebowanie oczyszczalni, a dodatkowo zaopatruje w energię miejski Park Wodny Tychy (którego RCGW jest inwestorem). Instalacje zapewniają także ogrzewanie oraz ciepłą wodę w budynkach oczyszczalni oraz Parku Wodnym, natomiast nadmiar sprzedawany jest do miejskiej sieci ciepłowniczej. Z kolei nadwyżki prądu sprzedawane są operatorowi sieci elektroenergetycznej²⁷. RCGW oraz kilkadziesiąt innych podmiotów z regionu zawarło porozumienie dla rozwoju energii rozproszonej, samowystarczalności energetycznej oraz bezpieczeństwa dostaw energii – Tyski Klaster Energii²⁸. 

Przedstawione powyżej przykłady Bydgoszczy, Gdańska, Wrocławia, Krakowa oraz Tychów są potwierdzeniem skuteczności systemowego, długofalowego i efektywnego budowania odporności środowiskowej (klimatycznej). Sukcesy tych miast wymagały od nich wykorzystania nowoczesnych technologii, zmian organizacyjnych oraz legislacyjnych na szczeblu samorządowym i krajowym, a przede wszystkim zmiany myślenia o zasobach miejskich, jakimi są woda, powietrze, gleba i przestrzeń. Na uwagę zasługuje także współpraca urzędów z lokalną społecznością w ramach programów edukacyjnych, promocyjnych, dofinansowań, a także włączanie jej w prace i sprawne reagowanie na zgłaszane problemy. Wypracowane procedury, przeprowadzone działania oraz zrealizowane inwestycje mogą stanowić inspirację do budowania odporności środowiskowej (klimatycznej) w innych miastach. 

Powyższe success story jest częścią serii przygotowanej przez Obserwatorium Polityki Miejskiej IRMiR, która ma na celu przybliżyć tematy 11. sesji Światowego Forum Miejskiego (WUF11). W tym roku to wydarzenie odbędzie się po raz pierwszy w Polsce, w Katowicach. Jeśli chcesz lepiej poznać różnorodne zagadnienia związane z miastami, serdecznie zapraszamy w dniach 26–30 czerwca do Międzynarodowego Centrum Kongresowego. Więcej na temat #WUF11 na stronach:

• http://obserwatorium.miasta.pl/wuf11/ -> zakładka OPM IRMiR poświęcona #WUF11
• www.wuf.unhabitat.org -> oficjalna strona #WUF11 UN-Habitat
•  https://wuf11.katowice.eu/pl/ -> strona miasta Katowice poświęcona organizacji #WUF11
   #WUF11 #Katowice

 

¹Bilska A., 2016, Proces budowy miasta odpornego na przykładzie Rotterdamu, Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, 34, 60. Dostępne na: http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-issn-2353-1428-year-2016-issue-34-article-8610 [data dostępu: 20.02.2022].

²Czachor R., 2019, Koncepcja urban resilience: założenia, treść, możliwość implementacji, Społeczności Lokalne. Studia Interdyscyplinarne, 2019(3), 138. Dostępne na: https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/17645/Czachor%20Koncepcja%20urban%20resilience.pdf?sequence=1&isAllowed=y [data dostępu: 20.02.2022].

³Ogórek P., Kulig M., Łachowski W., Łęczek A., 2021, Monitoring: Błękitno-zielona infrastruktura, [w:] A. Rzeńca,A. Sobol,P. Ogórek (red.), Środowisko i adaptacja do zmian klimatu. Raport o stanie polskich miast, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków–Warszawa, 43–59. Dostępne na: https://obserwatorium.miasta.pl/wp-content/uploads/2021/10/Raport-o-stanie-polskich-miast.-Srodowisko-i-adaptacja-do-zmian-klimatu-OPM.pdf [data dostępu: 20.02.2022].

⁴Rzeńca A., 2021, Spojrzenie w głąb: Instytucjonalny wymiar ochrony środowiska i adaptacji do zmian klimatu, [w:] A. Rzeńca, A. Sobol,P. Ogórek(red.), Środowisko i adaptacja do zmian klimatu. Raport o stanie polskich miast, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków–Warszawa, 165–183. Dostępne na: https://obserwatorium.miasta.pl/wp-content/uploads/2021/10/Raport-o-stanie-polskich-miast.-Srodowisko-i-adaptacja-do-zmian-klimatu-OPM.pdf[data dostępu: 20.02.2022].

⁵Spiller J., 06.09.2021, Plany adaptacji do zmian klimatu obowiązkowe dla miast średniej wielkości – jest projekt ustawy, Teraz Środowisko. Dostępne na: https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/ustawa-wzmocnienie-klimatycznego-wymiaru-polityki-miejskiej-10802.html [data dostępu: 20.02.2022].

⁶Uchwała Nr XXII/459/19 Rady Miasta Krakowa z dnia 17 lipca 2019 r. w sprawie utworzenia i zatwierdzenia statutu jednostki budżetowej o nazwie „Klimat-Energia-Gospodarka Wodna”

⁷Forum Zmian Klimatu, b.d. Dostępne na: https://www.gdansk.pl/urzad-miejski/wiadomosci/forum-zmian-klimatu,a,165409 [data dostępu: 20.02.2022].

⁸Pistelok P., Janik L., Kulig M., Ogórek P., 2021, Spojrzenie w głąb: Błękitno-zielna infrastruktura, [w:] A. Rzeńca, A. Sobol,P. Ogórek (red.), Środowisko i adaptacja do zmian klimatu. Raport o stanie polskich miast, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków–Warszawa, 116–125. Dostępne na: https://obserwatorium.miasta.pl/wp-content/uploads/2021/10/Raport-o-stanie-polskich-miast.-Srodowisko-i-adaptacja-do-zmian-klimatu-OPM.pdf[data dostępu: 20.02.2022].

⁹Katalog zielono–niebieski, b.d. https://mwik.bydgoszcz.pl/katalog-zielono-niebieski/ [data dostępu: 20.02.2022].

¹⁰Pistelok P., Janik L., Kulig M., Ogórek P., 2021, Spojrzenie w głąb: Błękitno-zielna infrastruktura, [w:] A. Rzeńca, A. Sobol, P. Ogórek (red.), Środowisko i adaptacja do zmian klimatu. Raport o stanie polskich miast, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków–Warszawa, s. 116–125. Dostępne na: https://obserwatorium.miasta.pl/wp-content/uploads/2021/10/Raport-o-stanie-polskich-miast.-Srodowisko-i-adaptacja-do-zmian-klimatu-OPM.pdf [data dostępu; 20.02.2022].

¹¹http://www.gdmel.pl/mala-retencja/poradnik [data dostępu: 20.02.2022].

¹²https://www.gdansk.pl/stogi/gdanskie-ogrody-deszczowe-spelniaja-swoja-role-gdzie-i-jak-wchlaniaja-nadmiar-wody,a,148526 [data dostępu: 20.02.2022].

¹³https://www.gdansk.pl/urzad-miejski/wydzial-srodowiska/procedury/dotacja-na-wykonanie-ogrodu-deszczowego,a,163794 [data dostępu: 20.02.2022].

¹⁴https://www.gdansk.pl/urzad-miejski/wydzial-srodowiska/procedury/dotacja-na-zagospodarowanie-wod-opadowych-poprzez-ich-retencjonowanie-i-lub-odprowadzanie-do-gruntu-wod-kanalizacji-deszczowej,a,44977 [data dostępu: 20.02.2020].

¹⁵http://www.gdmel.pl/images/dokumenty/9-ogrod-deszczowy-w-5-krokach.pdf [data dostępu: 22.02.2022].

¹⁶Opis powstał na podstawie prezentacji „Polityka gospodarowania wodami opadowymi we Wrocławiu” przygotowanej przez Martę Jamontt pracownika Departamentu Zrównoważonego Rozwoju Wydział Wody i Energii w ramach prac Zespołu ds. środowiska i adaptacji do zmian klimatu – Kongres Polityki Miejskiej Katowice 2021.

¹⁷Zarządzenie Nr 1158/19 Prezydenta Wrocławia z dnia 17 czerwca 2019 r. w sprawie gospodarowania wodami opadowymi we Wrocławiu http://www.zim.wroc.pl/page=przetarg_zalacznik&id=39512 [data dostępu: 22.02.2022].

¹⁸https://www.wroclaw.pl/zielony-wroclaw/zlap-deszcz-2021 [data dostępu: 22.02.2022].

¹⁹Zarządzenie Nr 2785/20 Prezydenta Wrocławia z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie Standardów planowania i projektowania ulic z uwzględnieniem zielono-niebieskiej infrastruktury https://baw.um.wroc.pl/UrzadMiastaWroclawia/document/41276/Zarz%C4%85dzenie-2785_20 [data dostępu: 22.02.2022].

²⁰Opis powstał na bazie materiału: Rzeńca A., Kudłacz K., Janik L., 2021, Spojrzenie w głąb: Czyste powietrze, [w:] A. Rzeńca, A. Sobol, P. Ogórek (red.), Środowisko i adaptacja do zmian klimatu. Raport o stanie polskich miast, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków–Warszawa, s. 146–155. Dostępne na: https://obserwatorium.miasta.pl/wp-content/uploads/2021/10/Raport-o-stanie-polskich-miast.-Srodowisko-i-adaptacja-do-zmian-klimatu-OPM.pdf [data dostępu: 20.02.2022].

²¹wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 25 września 2015 r., II OSK 255/15, LEX nr 1931984

²²https://polskialarmsmogowy.pl/2020/12/kryzys-w-wymianie-weglowych-piecow-raport-polskiego-alarmu-smogowego/ [data dostępu: 23.02.2022]^.

²³https://www.krakow.pl/klimat/250303,artykul,rekomendacje_krakowskiego_panelu_klimatycznego.html [data dostępu: 25.02.2022].

²⁴Opis powstał na bazie materiału: Sobol A., 2021, Spojrzenie w głąb: Miejska gospodarka o obiegu zamkniętym [w:] . Rzeńca A. Sobol A. Ogórek P. (red.), Środowisko i adaptacja do zmian klimatu. Raport o stanie polskich miast, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków–Warszawa, s. 136–146 Dostępne na: https://obserwatorium.miasta.pl/wp-content/uploads/2021/10/Raport-o-stanie-polskich-miast.-Srodowisko-i-adaptacja-do-zmian-klimatu-OPM.pdf [data dostępu: 20.02.2022].

²⁵https://www.rcgw.pl/emas-awards-2015 [data dostępu: 24.02.2022].

²⁶https://forum-rozwoju-lokalnego.pl/uploads/frl/material/file/311/Z.Gieleciak.pdf [data dostępu: 24.02.2020].

²⁷https://www.rcgw.pl/odnawialne-zrodla-energii [data dostępu: 24.02.2022].

²⁸https://www.klasterenergii.tychy.pl/index.php [data dostępu: 24.02.2022].

Możliwość komentowania została wyłączona.