Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej

https://doi.org/10.51733/opm.2023.22

Autorka: A. Sobala-Gwosdz

Raport w punktach

• Bieguny wzrostu, znane również jako ośrodki wzrostu, to miasta, które cechują się dużym wewnętrznym potencjałem gospodarczym oraz koncentracją innowacyjnych działalności gospodarczych. Te dwa elementy razem stwarzają warunki dla generowania silnych impulsów rozwojowych. Bieguny wzrostu odznaczają się ponadprzeciętną dynamiką wzrostu gospodarczego oraz pozytywnym wpływem na rozwój sąsiadujących obszarów dzięki efektom mnożnikowym i przepływom kapitału oraz innowacji.
• Działalności gospodarcze zlokalizowane w biegunach mają wyższy wskaźnik wzrostu i przetrwania niż te znajdujące się poza nimi.
• Pojęcie ośrodka równoważenia rozwoju odnosi się do miast, które mają duży potencjał gospodarczy, ale obecnie nie spełniają wszystkich warunków, aby uznać je za bieguny wzrostu. Mimo to, z racji na swoją istotną rolę węzłową w sieci osadniczej, pełnią ważną funkcję dystrybutorów impulsów rozwojowych, nawet jeśli na chwilę obecną nie są w stanie bezpośrednio stymulować wzrostu poprzez innowacje, inwestycje itp.
• Ośrodki równoważenia rozwoju mogą odegrać kluczową rolę w promowaniu równomiernego rozwoju gospodarczego na poziomie regionalnym i subregionalnym, rozdzielając możliwości i zasoby, a także przyciągając inwestycje i talenty.
• Do identyfikacji biegunów wzrostu użyto analizy wielokryterialnej odnoszącej się do sześciu wymiarów: wielkości, węzłowości, dynamiki rozwoju, innowacyjności, intensywności (gęstości) oraz rezyliencji ekonomicznej.
• Aktualnie w Polsce istnieje jeden krajowy biegun wzrostu, jakim jest Warszawski Obszar Metropolitalny, sześć ponadregionalnych biegunów wzrostu – obszary metropolitalne Krakowa, Wrocławia, Poznania, Katowic (GZM), Trójmiasta i Łodzi, siedem silnych regionalnych biegunów wzrostu – Lublin, obszar metropolitalny Szczecina, Bydgoszcz, Rzeszów, Bielsko-Biała, Opole, Zielona Góra, cztery słabe bieguny regionalne – Białystok, Olsztyn, Toruń, Kielce – oraz pięć subregionalnych biegunów wzrostu poza obszarami metropolitalnymi – Nowy Sącz, Mielec, Krosno, Ostrów Wielkopolski i Polkowice.
• Obecna liczba zidentyfikowanych subregionalnych biegunów wzrostu jest niewielka w porównaniu do oczekiwanej wartości. Ta oczekiwana wartość wynika z zasady hierarchii osadniczej, która zakłada, że na niższych szczeblach powinno być więcej ośrodków wzrostu.
• Ze względu na korzyści skali i aglomeracji w pobliżu bieguna wzrostu rozwój regionalny jest niezrównoważony. Na późniejszym etapie możliwe jest pojawienie się wtórnych biegunów wzrostu, głównie jako efekt domknięcia regionalnych efektów mnożnikowych.
• Sieć pięciu–sześciu ponadregionalnych metropolii jest głównym czynnikiem równoważącym negatywne efekty polaryzacji metropolii stołecznej, gdyż tylko one posiadają do tego wystarczający potencjał wewnętrzny i zdolność generowania efektów rozprzestrzeniania się rozwoju.
• Obserwujemy tworzenie się lub intensyfikację układów biegunowych na poziomie międzymetropolitalnym, co jest korzystnym zjawiskiem. Dotyczy to układów bipolarnych Warszawa–Łódź oraz Kraków–Katowice. Ten ostatni tworzy szerszy, transgraniczny środkowoeuropejski biegun wzrostu, który obejmuje także Ostrawę w Republice Czeskiej i Bielsko-Białą. Kwestią otwartą pozostaje możliwość rozwoju innego transgranicznego obszaru metropolitalnego – Szczecin–Berlin.
• Metropolie powinny pozostać głównymi napędami rozwoju gospodarczego, ale powinny być lepiej połączone ze swoim zapleczem, co zapobiegłoby wzrostowi dysproporcji społeczno-ekonomicznych w przestrzeni. Dodatkowe działania na rzecz wzmacniania kapitału ludzkiego w obszarach pozametropolitalnych przyczynią się do wzmocnienia dyfuzji hierarchicznej oraz większego domknięcia regionalnych efektów mnożnikowych.
• W strategii rozwoju regionalnego kraju istotna jest integracja subregionalnych biegunów wzrostu z metropoliami poprzez udrożnienie kanałów dyfuzji, takich jak efektywny transport publiczny, transfer wiedzy, kapitału ludzkiego i instytucjonalnego oraz sieciowanie.
• Punkty węzłowe sieci osadniczej mają zdolność do koncentrowania rozwoju, przy czym jeżeli system miejski jest odpowiednio skonstruowany (policentryczny), ta koncentracja rozłoży się na większym obszarze (zdecentralizowana koncentracja). Pozwoli to na dyfuzję korzyści wzrostu gospodarczego z bieguna wzrostu na mniejsze jednostki.
• Zidentyfikowano 54 ośrodki równoważące rozwój. Cztery z nich to ośrodki równoważące rozwój na poziomie regionalnym: Częstochowa, Radom, Gorzów Wielkopolski i Koszalin. Dalsze 50 miast zostało zaliczonych do ośrodków równoważących rozwój na poziomie subregionalnym.
• Spośród 50 miast równoważących rozwój na poziomie subregionalnym, dziesięć wyróżnia się jako potencjalne subregionalne bieguny wzrostu. Są to miasta charakteryzujące się znaczącym potencjałem w kryterium „Wielkość” oraz pozytywnymi trendami na rynku pracy. Zbiór ten tworzą: Nowy Targ, Suwałki, Świdnica, Jaworzno, Gniezno, Cieszyn, Oświęcim, Siedlce, Kalisz i Leszno.
• Pozostałe miasta równoważące rozwój na poziomie subregionalnym wyróżniono głównie na podstawie kryterium „Wielkości”. Pozostałe wymiary, takie jak innowacyjność oraz dynamika rynku pracy, sprawiają, że większość z tych ośrodków ma charakter stagnujący lub recesywny. Wynika to przede wszystkim z niskiej wartości kryteriów „Innowacyjność”, „Dynamika” czy „Intensywność”.
• Model współczesnej struktury przestrzenno-funkcjonalnej Polski ilustruje ewolucję struktury przestrzenno-gospodarczej kraju po 2010 r. Prezentuje on relacje między biegunami wzrostu a pozycją (rangą) miast w hierarchii osadniczej oraz proces kształtowania się relacji typu rdzeń–peryferie w przestrzeni Polski. Obok dwóch powszechnie wyróżnianych wymiarów zróżnicowania polskiej przestrzeni na linii wschód–zachód oraz obszary metropolitalne–obszary pozametropolitalne, widoczny jest nowy, na linii południowy-zachód–północny-wschód, określany mianem „Polski skośnej”.
• Wszystkie silne subregionalne ośrodki wzrostu w ostatniej dekadzie znalazły się wewnątrz zdelimitowanego trójkąta dzielącego Polskę na skos. Tereny południowo-zachodnie, w szczególności, stały się beneficjentami procesów reindustrializacji w Polsce – dotyczy to całości tych terenów, ale przede wszystkim województw dolnośląskiego, śląskiego oraz podkarpackiego.
• Różna dynamika rozwoju obszarów metropolitalnych i pozametropolitalnych jest obecnie głównym czynnikiem różnicującym polską przestrzeń. Wszystkie polskie ponadregionalne metropolie (nawet dwie postindustrialne – GZM i Łódź, które cechują się wyraźną odmiennością) spełniają wszystkie kryteria biegunów wzrostu.
• Obecnie w Polsce istnieje jedna dobrze wykształcona oś rozwoju, łącząca Legnicę, Wrocław, Opole, GZM, Kraków i Rzeszów. Jest ona definiowana jako przedłużenie regionów węzłowych, przyjmując formę pasma wzdłuż głównych szlaków transportowych łączących te regiony. W porównaniu z analizami sprzed dekady, ta oś zwiększyła swój zasięg, przede wszystkim na wschodzie. Odgrywa ona ważną rolę w zakresie efektów rozprzestrzeniania się w przestrzeni międzymetropolitalnej między GZM/Krakowem a Wrocławiem, co przynosi korzyści dynamicznie rozwijającemu się regionalnemu biegunowi wzrostu tworzonemu przez Opole.
• Realizacja nowoczesnej infrastruktury drogowej oraz odbudowa potencjału linii kolejowych stwarzają warunki do tworzenia się innych osi wzrostu – w pierwszym rzędzie pomiędzy Wrocławiem a Poznaniem, a następnie dalej w kierunku Bydgoszczy i Gdańska. Można również oczekiwać intensyfikacji równoleżnikowego korytarza transportowego związanego z osią Zielona Góra–Poznań–Łódź–Warszawa, którego dynamizujące oddziaływanie prognozowano już w latach 90. XX w., a także innych korytarzy – szczególnie w obszarze o podwyższonym potencjale rozwojowym, obejmującym teren w heksagonie tworzonym przez główne polskie metropolie.
• Dwa największe miasta Polski Wschodniej – Lublin i Białystok – ze względu na koncentrację oraz dynamikę rozwoju zaawansowanych technologicznie usług, przede wszystkim IT, wykazują cechy „wysp innowacji”, położonych poza obszarem zwiększonego potencjału innowacyjnego. Rozprzestrzenianie się rozwoju z tych miejsc jest jednak utrudnione przez słabą pozycję ośrodków subregionalnych na obszarze ich zaplecza. Żadne z miast subregionalnych w województwach lubelskim i podlaskim nie spełniło w ciągu ostatniej dekady wszystkich kryteriów biegunów wzrostu. To samo dotyczy zresztą całego terytorium tzw. Polski Wschodniej (poza województwem podkarpackim).
• Procesy dyfuzji na obszarach tzw. peryferii wewnętrznych, położonych poza obszarem zwiększonego potencjału innowacyjnego, mogą być utrudnione przez deficyt kapitału ludzkiego. Dotyczy to szczególnie tzw. peryferii wewnętrznych, w szczególności terenów znajdujących się na styku województw mazowieckiego, kujawsko-pomorskiego i warmińsko-mazurskiego oraz łódzkiego, śląskiego i świętokrzyskiego.
• Polska Wschodnia pozostaje obszarem zewnętrznej peryferii, choć zasięg obszarów peryferyjnych różni się w jej poszczególnych regionach. Jest on relatywnie najmniejszy w województwie podkarpackim, a największy w województwie podlaskim i lubelskim.
• Niektóre z miast subregionalnych Polski Wschodniej, takie jak Suwałki, Siedlce, a także Biała Podlaska, ze względu na dynamikę lokalnych rynków pracy mają potencjał w kierunku wykształcenia subregionalnego bieguna wzrostu.
• Obszary peryferyjne na północy i zachodzie kraju korzystają z impulsów rozwojowych w ograniczonym stopniu. Jest to widoczne szczególnie w województwach: zachodniopomorskim, warmińsko-mazurskim oraz częściach województw pomorskiego, wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego. Ich dynamika PKB często jest wolniejsza niż na wschodzie kraju, co wiąże się z niskim kapitałem ludzkim i niekorzystnym układem miejskiej sieci osadniczej. Bieguny wzrostu i ośrodki równoważenia rozwoju, jak Szczecin czy Trójmiasto, są ekscentrycznie położone wobec swojego regionu administracyjnego lub zbyt słabe, aby pobudzić rozwój regionu – jak w przypadku województwa warmińsko-mazurskiego czy północnej części województwa lubuskiego. Niemal żaden z ośrodków regionalnych czy subregionalnych, poza stolicami województw, nie spełnia kryteriów ośrodka wzrostu, podobnie jak w Polsce Wschodniej.
• Obszary, które doświadczyły szoku transformacyjnego i nie zdołały przezwyciężyć głębokich, kryzysowych procesów deindustrializacyjnych z lat 90. XX w., tkwią obecnie w dryfie rozwojowym. W Polsce można zidentyfikować dwa takie obszary: staropolski okręg przemysłowy – zwłaszcza Radom i jego obszar funkcjonalny oraz dawny Sudecki Okręg Przemysłowy.
• W kontekście trendów rozwojowych powiązanych z zieloną transformacją i dekarbonizacją gospodarki w ciągu najbliższych dwóch dekad, warto zwrócić szczególną uwagę na policentryczną aglomerację rybnicką. Jest to największy w skali kraju monofunkcyjny kompleks gospodarczy, z Rybnikiem jako relatywnie słabym ośrodkiem, lecz najbardziej predystynowanym do roli subregionalnego bieguna wzrostu.
• Wyzwania związane z transformacją regionów węglowych lub (po)węglowych poza województwem śląskim (takie jak dolnośląskie, łódzkie, wielkopolskie, małopolskie i lubelskie), są również istotne. Niemniej dotyczą one bardziej skali lokalnej i ponadlokalnej.

Literatura

Acs Z., Parsons W., Tracy S., 2008, High-impact firms: gazelles revisited, Small Business Research. https://doi.org/10.4337/9781784718053.00041
Alonso W., 1975, Industrial location and regional policy in economic development, [w:] J. Friedmann, W. Alonso, Regional policy: readings in theory and applications, MIT Press, Cambridge.
Bański J., 2007, Koncepcje rozwoju struktury przestrzennej w Polsce – polaryzacja czy równoważenie?, Przegląd Geograficzny, 79(1), 49–79.
Bański J., 2010, Dilemmas for regional development in the concepts seeking to develop Poland’s spatial structure, Regional Studies, 44(5), 535–549. https://doi.org/10.1080/00343400902926375
Baron M., 2016, Open innovation in old industrial regions. Does old mean closed?, The International Society for Professional Innovation Management, Manchester, 1–9.
Barro R., Sala-i-Martin X., 1991, Convergence across states and regions, Brookings Papers on Economic Activity, 1, 107–182. https://doi.org/10.2307/2534639
Barro R., Sala-i-Martin X., 2004, Economic growth, MIT Press, Boston.
Bertinelli L., Black D., 2004, Urbanization and growth, Journal of Urban Economics, 56(1), 80–96. https://doi.org/10.1016/j.jue.2004.03.003
Berry B.J.L., 1967, Geography of market centers and retail distribution (Foundations of Economic Geography Series, 10), Prentice-Hall, Englewood Cliffs.
Biernacki W., Dej M., Domański B., Działek J., Gwosdz K., Guzik R., Huculak M., Janas K., Jarczewski W., Sobala-Gwosdz A., 2012, Znaczenie projektów realizowanych w ramach RPO WP dla rozwoju miast województwa podkarpackiego, Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Rzeszów. Dostępne na: https://www.ewaluacja.gov.pl/media/23555/rrit_153.pdf [data dostępu: 17.03.2023].
Bil M., Dziemianowicz W., 2018, Bieguny wzrostu Podkarpacia w kontekście czterech sił konkurencyjności oraz strategii rozwoju województwa, Studia Miejskie, 29, 77–90. http://doi.org/10.25167/sm2018.029.05
Borowczak A., Dolata M., 2014, Rozkład obszarów wzrostu i obszarów stagnacji gospodarczej w Polsce w latach 2000–2010, Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, 25, 47–67. https://doi.org/10.14746/rrpr.2014.25.04
Boudeville J.R., 1966, Problems of regional economic planning, Edinburgh University Press, Edynburg.
Cambell J., 1974, A note on Growth Poles, Growth and Change, 5(2), 43–45. https://doi.org/10.1111/j.1468–2257.1974.tb01011.x
Capello R., Lenzi, K., 2021, Technologies and the rise of new islands of innovation in European regions, Regional Studies, 55(10–11), 1724–1737. https://doi.org/10.1080/00343404.2021.1964698
Christaller W., 1933, Die zentralen Orte in Süddeutschland: Eine ökonomischgeographische Untersuchung über die Gesetzmässigkeit der Verbreitung und Entckwiklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen, Gustav Fischer Verlag, Jena.
Christofakis M., Papadaskalopoulos A., 2011, The growth poles strategy in regional planning: the recent experience of Greece, Theoretical and Empirical Researches in Urban Management, 6(2), 5–20.
Churski P., 2019, Dlaczego efekty aglomeracji i dyfuzji mogą zmniejszać nierówności rozwojowe?, [w:] A. Olechnicka, M. Herbst, Równość czy efektywność rozwoju, Scholar, Warszawa, 112–131.
Churski P., 2014, Model polaryzacyjno-dyfuzyjny w przemianach polityki spójności – konsekwencje dla ukierunkowania polityki rozwoju, Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, 25, 13–27. https://doi.org/10.14746/rrpr.2014.25.02
Churski P., 2011, Obszary wzrostu i obszary stagnacji gospodarczej w Polsce – kontekst teoretyczny, [w:] P. Churski (red.), Zróżnicowania regionalne w Polsce, Biuletyn KPZK PAN, 248, 9–43.
Dębski J., 2002, Lokalne bieguny wzrostu w Polsce na przełomie XX i XXI wieku. Tom II, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Białystok.
Dolata M., Borowczak A., 2014, Distribution of economic growth and stagnation areas in Poland, 2000–2010, [w:] P. Churski (red.), The social and economic growth vs. the emergence of economic growth and stagnation areas, Bogucki, Poznań, 29–42.
Domański B., 2018, Zróżnicowanie dynamiki wzrostu gospodarczego polskich regionów w latach 1995 –2015, Studia KPZK, 183, 249–262.
Domański B., 2015, Współczesne procesy przemian regionalnych przemysłu Polski – próba interpretacji, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 29(4), 40–53. https://doi.org/10.24917/20801653.294.3
Domański B., 2021, Sprawiedliwość społeczna a przestrzenne zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego Polski – kilka refleksji dyskusyjnych, Studia Regionalne i Lokalne, 2(84), 109–116. https://doi.org/10.7366/1509499528407
Domański B., Gwosdz K., 2018, Changing geographical patterns of automotive industry in Poland, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 32(4), 193–204. https://doi.org/10.24917/20801653.324.12
Domański B., Noworól A. (red.), 2010, Małopolskie miasta – funkcje, potencjał i trendy rozwojowe, Małopolskie Obserwatorium Rozwoju, Kraków.
Dziemianowicz W., Szlachta J., Szmigiel-Rawska K. (red.), 2011, Subregionalne bieguny wzrostu, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa.
Florida R., 2002, The rise of the creative class, Basic Books, Nowy Jork.
Friedmann J., 1966, Regional development policy: a case study of Venezuela, MIT Press, Cambridge. https://doi.org/10.1080/0042098672008060
Friedmann J., Alonso W., 1964, Introduction, [w:] J. Friedmann, W. Alonso (red.), Regional Development and Planning, A Reader, MIT Press, Cambridge, 1–13.
Goldstein B. E., Wessells T. A., Lejano R., Butler W., 2015, Narrating resilience: Transforming urban systems through collaborative storytelling, Urban Studies, 52, 1285–1303. https://doi.org/10.1177/0042098013505653
Golinowska S., 2019, O europejskiej polityce spójności i rozwoju regionalnego. Głos w debacie, [w:] A. Olechnicka, M. Herbst (red.), Równość czy efektywność rozwoju, Scholar, Warszawa.
Gordon P., Ikeda S., 2011, Does density matter?, [w:] D. E. Andersson, Å. E. Andersson, Ch. Mellander (red.), Handbook of creative cities, Edward Elgar Publishing, Cheltenham–Northampton. https://doi.org/10.4337/9780857936394.00031
Gorzelak G., 2004, Polska polityka regionalna wobec zróżnicowań polskiej przestrzeni, Studia Regionalne i Lokalne, 4, 37–72.
Gorzelak G., 2009, Fakty i mity rozwoju regionalnego, Studia Regionalne i Lokalne, 2(36), 5–27.
Gorzelak G., 2019, Regional and historic dimensions of local government performance in Poland, Polish Sociological Review, 1, 33–50. https://doi.org/10.26412/psr205.03
Gorzelak G., Smętkowski M., 2019, Rozwój regionalny i polityka regionalna, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa.
Grzeszczak J., 1978, Recepcja teorii biegunów wzrostu w Polsce, [w:] J. Grzeszczak (red.), Teoria biegunów wzrostu, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 3/4, 6–25.
Grzeszczak J., 1999, Bieguny wzrostu a formy przestrzeni spolaryzowanej, IGiPZ PAN, Warszawa.
Grzeszczak J., 2007, Teoria biegunów wzrostu w warunkach polskich: przeszłość i teraźniejszość, [w:] J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał (red.), Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, Akademia Pedagogiczna w Krakowie, Kraków, 120–129.
Guzik R., Kołoś A., 2021, Dostępność obszarów wiejskich do miast powiatowych w Polsce transportem publicznym w 2019 roku, Przegląd Geograficzny, 93(2), 181–206. https://doi.org/10.7163/PrzG.2021.2.3
Gwosdz K., Sobala-Gwosdz A., 2015, Typologia rozwojowa miast województwa pomorskiego oraz identyfikacja aktualnych i potencjalnych biegunów wzrostu, [w:] R. Guzik, A. Kołoś (red.), Relacje funkcjonalno-przestrzenne między ośrodkami miejskimi i ich otoczeniem w województwie pomorskim, Pomorskie Studia Regionalne, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gdańsk, 207–216.
Gwosdz K., Sobala-Gwosdz A., Czakon P., 2021, Poziom i dynamika rozwoju gospodarczego na obszarze GZM z uwzględnieniem funkcji metropolitalnych, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków.
Gwosdz K., Sobala-Gwosdz A., Hetmańczyk K., 2022, Cyfrowi przedsiębiorcy przemysłu 4.0 w przestrzeni Polski, Przegląd Geograficzny, 94(3), 327–349. https://doi.org/10.7163/przg.2022.3.3
Hansen N., 1971, The problem of spatial resource allocation, Growth and Change, April, 22–25. https://doi.org/10.1111/j.1468–2257.1971.tb00207.x
Harańczyk A., 1987, Rozwój społeczno-gospodarczy miast w Polsce, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, seria specjalna: Monografie, 76.
Hardy J., Micek G., Capik P., 2011, Upgrading local economies in Central and Eastern Europe? The role of Business Service Foreign Direct Investment in the knowledge economy, European Planning Studies, 19(9), 1581–1591. https://doi.org/10.1080/09654313.2011.586180
Hägerstrand T., 1952, The propagation of innovation waves, Lund studies in geography: Series B, Human geography, 4, Royal University of Lund, Dept. of Geography, Lund.
Herbst M., 2009, Tworzenie i absorpcja kapitału ludzkiego przez miasta akademickie w Polsce, Studia Regionalne i Lokalne, 38, 21–38.
Hirschman A.O., 1958, The strategy of economic development, Yale University Press, New Haven.
Ilnicki D., Michalski P., 2015, Powiązania funkcjonalno-przestrzenne w świetle dojazdów do pracy, Studia Miejskie, 18. https://doi.org/10.25167/sm.2434
Jacobs J., 1969, The economy of cities, Random House, Nowy Jork.
Jałowiecki B., 1999, Metropolie, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Białystok.
Jarczewski W., Janas K., 2020, Nowa krajowa polityka miejska. Model globalizacyjno-równoważący, [w:] K. Janas (red.), Raport rekomendacyjny. W kierunku nowej Krajowej Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Kraków, 25–40.
Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2030. Rozwój społecznie wrażliwy i terytorialnie zrównoważony, 2019, Warszawa.
Komornicki T., 2019, Efektywny czy równomierny? Jakiemu rozwojowi służą inwestycje transportowe w Polsce?, [w:] A. Olechnicka, M. Herbst, Równość czy efektywność rozwoju, Scholar, Warszawa, 112–131.
Komornicki T., Śleszyński P., Siłka P., 2012, Charakterystyka systemu osadniczego województwa podkarpackiego z identyfikacją biegunów wzrostu oraz wyróżnieniem obszarów funkcjonalnych na poziomie regionalnym i lokalnym, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
Komornicki T., Rosik P., Stępniak M., Śleszyński P., Goliszek P., Pomianowski W., Kowalczyk K., 2018, Evaluation and monitoring of accessibility changes in Poland using the MAI indicator, Instytut Geografii I Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
Kotowska-Jelonek M., 2010, Infrastruktura kolejowa i drogowa w Polsce w okresie transformacji, Ekonomiczne Problemy Usług, 60, 140–153.
Kraśnicka T., Głód W., Wronka-Pośpiech M., 2016, Innowacyjność polskich gazel biznesu, Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 270, 132–142.
Kukliński A., 1987, Polarization processes in historical and prognostic perspective, Uniwersytet Warszawski, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Warszawa.
Kukliński A., 2008, The development of the Regio Futures Programme. Five Trajectories, Warszawa.
Masik G., 2022, Koncepcja odporności: definicje, interpretacje, podejścia badawcze oraz szkoły myśli, Przegląd Geograficzny, 94(3), 279–305. https://doi.org/10.7163/przg.2022.3.1
McCann P., van Oort F., 2009, Theories of agglomeration and regional economic growth. A historical review, [w:] R. Capello, P. Nijkamp (red.), Handbook of regional growth and development theories, Edward Elger, Cheltenham–Northampton. https://doi.org/10.4337/9781848445987.00007
Meardon S.J., 2001, Modeling agglomeration and dispersion in city and country. Gunnar Myrdal, François Perroux and the NEG, American Journal of Economics and Sociology, 60(1), 25–57. https://doi.org/10.1111/1536-7150.00053
Micek G., 2006, Problematyka funkcjonowania firm informatycznych w ujęciu przestrzennym, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 8, 139–151. https://doi.org/10.24917/20801653.8.13
Micek G., 2016, Understanding innovation in emerging economic spaces: Global and local actors, networks and embeddedness, Routledge, Londyn–Nowy Jork.
Micek G., 2017, Bliskość geograficzna przedsiębiorstw zaawansowanego przemysłu i usług a przepływy wiedzy, IGiGP UJ, Kraków.
Mishra R.P., 1992, Regional Planning: Concepts, Techniques, Policies and Case Studies, Concept Publishing Company, Nowe Delhi.
Morrill R.L., 1973, On the size and spacing of growth centers, Growth and Change, 4(2), 21–24. https://doi.org/10.1111/j.1468-2257.1973.tb00245.x
Moseley M., 1974, Growth centres in spatial planning, Pergamon, Oxford. https://doi.org/10.1016/c2013-0-02619-9
Olechnicka A., Herbst M. (red.), 2019, Równość czy efektywność rozwoju, Scholar, Warszawa.
Orłowski W., 2018, Sto lat pogoni za rozwiniętym Zachodem, [w:] Polska. Eseje o stuleciu, Bosz, Olszanica, 139–145.
Orłowski W., 2019, Efektywność i równość: kilka trudnych dylematów, [w:] A. Olechnicka, M. Herbst (red.), Równość czy efektywność rozwoju, Scholar, Warszawa, 48–60.
Pawłowski K., 2007, Creative and innovative region – a case study of Nowy Sącz, [w:] P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber (red.), The Europe of European Regions, Ministry of Regional Development, Warsaw, 228–242.
Perroux F., 1955, Note sur la notion de „pôle de croissance”, Economie Appliquée, VIII (1–2), 307–320 [przekład polski: Biniecki J., 1978, Uwagi o pojęciu „bieguna wzrostu”, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 3/4, 26–40]. https://doi.org/10.3406/ecoap.1955.2522
Piątkowski M., 2018, Europejski lider wzrostu. Polska droga od peryferii do gospodarki sukcesu, Poltext, Warszawa.
Pumain D., Paulus F., Vacchiani-Marcuzzo C., 2009, Innovation cycles and urban dynamics, [w:] D. Lane, D. Pumain, S. E. van der Leeuw, G. West (red.), Complexity Perspectives in Innovation and Social Change (Meth, 7), Springer, Dordrecht, 237–260. https://doi.org/10.1007/978-1-4020-9663-1_9
Rodrigue J.P., 2020, The geography of transport systems, Routledge, Nowy Jork. https://doi.org/10.4324/9780429346323
Roukowa P., Keremidchiev S., Sobala-Gwosdz A., Evgeniev E., 2009, Local production networks and governance: comparative study of the footwear industry in Bulgaria and Poland, Problems of Geography, 1–2, 72–88.
Rudewicz J., Sala K., 2021, Szczecin i Berlin – zarys wzajemnych relacji pomiędzy miastami, Przedsiębiorczość – Edukacja, 17(2), 164–180. https://doi.org/10.24917/20833296.172.12
Rykiel Z., 1997, Relacje centrum–peryferie w Polsce w warunkach transformacji ustrojowej, [w:] A. Kukliński (red.), Problematyka przestrzeni europejskiej, EUROREG, Warszawa, 230–251.
Sagan I., 2019, Efektywnie, ale nie tylko ekonomicznie. Równo to nie zawsze sprawiedliwie, [w:] A. Olechnicka, M. Herbst, Równość czy efektywność rozwoju, Scholar, Warszawa, 92–101.
Smętkowski M., Gorzelak G., Płoszaj A., Rok J., 2015, Powiaty zagrożone deprywacją: stan, trendy i prognoza (Raporty i analizy EUROREG, 7), Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG.
Smolarski M., 2021, Reaktywacje pasażerskich linii kolejowych w Polsce w latach 2000–2020, Studia Regionalne i Lokalne, 85, 68–86. https://doi.org/10.7366/1509499538504
Sobala-Gwosdz A., 2005, Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.
Sobala-Gwosdz A. (red.), 2010, Badania terenów rozwojowych w województwie śląskim poprzez wyznaczenie ośrodków wzrostu i obszarów stagnacji, Strada Consulting, Bielsko-Biała.
Sobala-Gwosdz A., 2016a, Gazele biznesu jako probierz poziomu rozwoju gospodarczego aktualnych i potencjalnych ośrodków wzrostu w województwie podkarpackim, Annales UMCS Sectio B, 71(2), 207–221. https://doi.org/10.17951/b.2016.71.2.207
Sobala-Gwosdz A., 2016b, Distribution and dynamics of development of small and medium-sized enterprises as a method of determining the growth centres. Example of Podkarpackie Region, Studia Regionalia, 47, 37–50. https://doi.org/10.12657/studreg-47-03
Sobala-Gwosdz A., 2023a, Pozycja miast jako ośrodków centralnych, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków. https://doi.org/10.51733/opm.2022.04
Sobala-Gwosdz A., 2023b, Gospodarcze funkcje decyzyjne i kontrolne ośrodków miejskich, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków. https://doi.org/10.51733/opm.2023.06
Sobala-Gwosdz A., 2023c, Baza ekonomiczna miast i ich obszarów funkcjonalnych, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków.
Sobala-Gwosdz A., Czakon P., Gwosdz K., Hetmańczyk K., Piech K., 2023a, Innowacyjność i kreatywność ośrodków miejskich, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków.
Sobala-Gwosdz A., Janas. K., Jarczewski W., Czakon P., 2023b, Hierarchia funkcjonalna miast w Polsce i jej przemiany w latach 1990–2020 jako punkt wyjścia do terytorializacji polityk krajowych i regionalnych, Badania Obserwatorium Polityki Miejskiej, Instytut Rozwoju Miast i Regionów, Warszawa–Kraków.
Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.), 2017, Warszawa.
Szlachta J., 2011, Strategiczne programowanie rozwoju regionalnego w kierunku krajowego systemu myśli strategicznej w sferze polityki regionalnej, [w:] M. Kolczyński, P. Żuber (red.), Nowy paradygmat rozwoju – najnowsze trendy i perspektywy polityki regionalnej, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 27–36.
Taleb N., 2013, Antykruchość. O rzeczach, którym służą wstrząsy, Kurhaus Publishing, Warszawa.
Taylor Z., 2007, Rozwój i regres sieci kolejowej w Polsce, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Warszawa.
Taylor Z., Ciechański A., 2017, Deregulacja i przekształcenia przedsiębiorstw transportu lądowego w Polsce na tle polityki spójności UE, Prace Geograficzne, 257.
Trammer K., 2019, Ostre cięcie. Jak niszczono polską kolej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.
Vlados Ch., Chatzinikolaou D., 2020, Growth poles and clusters: Are there useful analytical complementarities?, Business and Economic Research, 10(1), 155–175. https://doi.org/10.5296/ber.v10i1.16307
Węcławowicz G., 1996, Modernization and security challenges for regional development in Poland, [w:] M. Chatterji, R. Domański, Urban and regional management in countries in transition, Studia Regionalia, 5, 331–348.
Wojnicka-Sycz E., 2013, Model terytorialnego bieguna wzrostu jako systemu czynników rozwojowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot.
Wysocka E., 1994, Sieć osadnicza Polski w świetle integracji europejskiej, Biuletyn KPZK PAN, 167, 71–74.
Zaborowski Ł., 2022, Radom w strukturze przestrzennej kraju, Raport na I Kongres Radom Przyszłości, Platforma Przemysłu Przyszłości, Radom, 38–84.
Zarycki T., 2008, Wymiar długiego trwania w analizie polskiej przestrzeni. Wstępne pytania teoretyczne i empiryczne, [w:] P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber (red.), Problematyka przyszłości regionów. W poszukiwaniu nowego paradygmatu, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 230–235.